Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
34
Bəzi Ģairlərin isə öz istəkləri ilə təhsil almaq və s. səbəblərlə
Osmanlı dövlətinə gəldikləri aydın olur. Məsələn: «Hafiz: Qarın-
daĢı Quqla Əcəm ilə məan diyar-i Ruma gəlmiĢlərdür» (AÇ s.
296). Və ya «Nütqi: «…bad-i səba gibi vihad ü tilal və səhab-mi-
sal hizbat ü cibaldə püyan və ənhar-girdar-i gülistan-ı cahanı sey-
ran idərək Darüs-səltənətül-aliyyəyə ki, mərkəz-i mədar-i cümlə-
yi adəm və Kəbe-yi murad u məram-i xəlq-i aləmdür, daxil olduq-
da …» (KIN s. 1044). Və ya «Hakimi: ġah Ġsmayıl-i ləin ol diyarı
qəbze-yi iqtidarına gətirüb, ol məmalikdə zöhhak-i rüzgar olmaqla
əhl-i sünnət ü icmaün ictimainə iftiraq düĢüb, mah-i asiman-i din ü
iman ol bürc-i ali-məkanda rəhin-i mühaq və qərin-i ihtiraq olma-
ğın, əhalisi ətraf ü əknaf-ı diyara kakul-i dilbəran gibi pəriĢan ü ta-
rumar olmıĢ idi…qövl ilə amil olub səyahət ü müsafərət idərək
məmalik-i Ģərifə-yi Osmaniyyəyə vasil, ələlxüsus qaide-yi Diyar-
bəkriyyə olan Qara Amidə daxil olduqda…» (KIN s. 308).
Bəzən Ģairlərin Ġstanbula nə zaman, hansı tarixdə, kimin ha-
kimiyyəti zamanı gəlmələri haqqında da bilgi almaq mümkündür.
Məsələn, «Pənahi: Sultan Bayəzid-i mərhum zamanında diyar-i
Əcəmdən – Təbrizdən gəlüb» (AÇ s. 199). Və ya «Həbibi: Sultan
Bayəzid dövrinün axırında diyar-i Əcəmdən gəlmiĢ …» (AÇ s.
302).
Təzkirəçilər bəzən Ģairin Osmanlı ölkəsinə kiminlə gəlməsi-
nə də diqqət yetirmiĢlər. Məsələn: «ġah Qasım: Sultan Səlim-i
mərhum Təbrizə varduqlarında xacələri Həlim Çələbi müqəddəma
səyahətlə Təbrizə varduqlarında ġeyx Məxdumi xidmətində bir
kaç gün tövbə vü inabət və çillə vü riyazət itmiĢ, ġah Qasım-i
mərhumla dəxi əlaqe-yi məhəbbət itmiĢ imiĢ. Ol təqriblə izz-i hü-
zur-i səltənətə tərtib idüb, Sultan Səlim-i mərhum dəxi ġah Qasımı
Təbrizdən Ruma bilə gətürmiĢdür» (AÇ s. 22). Və ya «Zehni: Ġs-
gəndər PaĢanun oğlu Əhməd paĢa ilə Ġstanbula gəlmiĢ idi» (KIN s.
411). Və ya «Feyzi: Əcəm diyarından ġamaxı nam məhəldən zü-
hur edib, əvail-i halində diyar-i Əcəmə elçilik ilə gedən Ġncili Ça-
vuĢ ilə məan dövlət-i aliyyəyə gəlib» (SAF s. 448).
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
35
Təzkirəçilərin diqqət yetirdikləri mövzulardan biri də Ģairin
təhsili və yetiĢdiyi mühitdir. Məsələn, «Ġzzi: Ġqlim-i irfan və Ģəhr-i
ġirvandan zühur edib, Ġstanbula gəlib, təhsil-i mərifət və fənn-i in-
Ģada kəsb-i məharət etməklə dövlət-i aliyye-yi Osmaniyyədə bəzi
kibarın katibi və nədim ü müsahibi və Ģüəra-yi əsrdən bir Ģair-i
sehrkar olub» (SAF, 399).
Təzkirəçilər Ģairlərin inanc dünyasına da aydınlıq gətirməyə
çalıĢmıĢlar. Burada məsələyə daha çox dini-təsəvvüfi baxımdan
yanaĢılmıĢdır. Verilən məlumatlardan bəzi Ģairlərin hər hansı bir
təriqəti seçməsini və müəyyən üsul və adətlərlə yaĢamasını öyrəni-
rik. Məsələn: «Səhabi: Neçə yıllar dəxi Seyyid Məhəmməd-i Nur-
bəxĢ təriqinə süluk idüb, rahnümayan-i təriq-i həqiqətdən və mə-
Ģayix-rah-i təriqətdən tövbə vü inabət idüb» (AÇ s. 510). Və ya,
«Nəbati: Kəlimatından təsəvvüfə çalıĢmıĢ sofi, bəlki hürufi olmaq
fəhm olınur» (AÇ s.446). Və ya «ġəmsi: Təriq-i təriqətdə qələndə-
ran-i mücərrədan minvalində dərviĢ-i yek-cəhət və bidayət-i halin-
də abdal ü əbrarla həm-məĢrəb və həm-söhbət idi» (L s. 331).
Osmanlı təzkirəçiləri Azərbaycan Ģairlərini çox gözəl ifadə-
lərlə tərif etmiĢlər. Məsələn: «Nütqi: Nəzər-i qəbul-i əkabir ü əma-
silə vasıl olmıĢ idi və qissə-xanlıqda nadire-yi zaman və Ģöhre-yi
dövran olmaq təqribiylə nəzər-i iksir-i əsər-i sultan-i cahan-fərman
fərma-yi zəmin ü zaman Həzrət-i Sultan Murad Xan ilə məğbut ü
məhsud-i ərkan olmaq mərtəbəsinə nail olmıĢ idi. Hala Ģəkkə-
ristan-i məclis-i Ģah-i cahanda Ģəkkər-i mükərrər-i lütf ü ehsanıyla
nutqi fəsih bir tuti-yi Ģirin-zəban və gülüstan-i söhbət-i sultan-i
zamanda gül-i sadbərg inam-i firavanı Ģövqiylə ədası məlih bir
bülbül-i hezar-dastandır» (KIN s. 1044). Və ya «Bəsiri: XoĢ-ayən-
də, xub əĢarı və pəsəndidə farsi və türki mərğub güftarı vardur »
(L s. 189). Və ya «Hafiz: Hikmətin gözəllikləri və fəzilətin bəzəyi
ilə mümtaz olub, onda olan fəzilət və ululuq kimsədə yoxdur. Əs-
rinin məĢhuru, dövr-i xalqının bəyəniləni, fəzilət sahibi, alimlər
arasında etibarlı, hər fənnə və hər elmə çatmıĢ fazil və kamil kim-
səydi. ġeirində xüsusi mənalar elə çoxdur ki, bir çox kimsənin
Ģeirində yoxdur (S s. 97)».
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
36
Pənahi: «NəqqaĢluqda sani-i Mani və zəmin-i Rumda Mani-
yi zəmani idi, bəlkə Mani bunun bənde-yi fərmanı idi. Həft əsl
nəqĢ yazsa qeyrət-i HəĢt-BehiĢt olurdı. Gülzarda rəsm itdügi nilu-
fərinün Ģikafətindən Ərjəng-i Çini və ustad-i Firəngi həyadan
qərq-i baran-i əraq olub, tarix itdügi baharı rəĢk-i vərd-i behiĢt
olurdı. Və yazduğı bərg-i bahar ilə mövsim-i Ģita fəsl-i ord-ibehiĢt
olurdı. Çərx-i pür-əncüm iynələnmiĢ ovraqından nümunə asiman-i
nilgün kase-yi lacivərdindən bir günədür. Dəvatı züləmat və mida-
di guya ab-i həyatdur ki, yazduğı mahi tazə can bulub, dəryayadək
can atardı və yaxud həlqe-yi əngüĢtin Ģəbike-yi mahi sanub, can
qurtarmağı çün dərya-yi ümmanadək qaçardı. Ġzar-i yar yazsa, ruxı
alından sürxi rəng alurdı və zülf-i nigar yazsa, bənəfĢə boynın
əyüb qalurdı. Müsəvvirlükdə Behzad ana görə təsvirə surət vir-
məzdi» (AÇ s. 199).
Nəzərdən keçirilən təzkirələrdə Ģairlərin sənəti və peĢəsi
haqqında da məlumata rast gəlirik. «Qəribi: nəsəbdə Ģərif və hə-
səbdə, təfsirdə və sair ülumda xərif ü ba-vücud, barmağı naqis
ikən təliqnüvislükdə bimanənd və Ģan-ı zərif idi» (AÇ s. 992). Və
ya «Ġzzi: övlət-i aliyye-yi Osmaniyyədə bəzi kibarın katibi və nə-
dim ü müsahibi və Ģüəra-yi əsrdən bir Ģair-i sehrkar olub…» (SAF
s. 399). Və ya «Nəbati: Niğbolıya gəlüb, hüdud-i səlasin və tisa-
miədə bir miqdar anda Ġskələ katibi olub» ( AÇ s. 446). «Pənahi:
Sultan Süleyman-i mərhum dövrində nəqqaĢbaĢı olmıĢdı» (AÇ s.
199). Və ya «Əbdi: Hüsn-i xəttə malik və həkkaklıq sənətinə vaqif
idi» (MK s. 33).
Bəzən təzkirələrin vasitəsilə Ģairin xarici görünüĢü (gözəlli-
yi, fiziki qüsurları və s.) haqqında da məlumat əldə edirik. «Qəri-
bi: sağ əlinün səbbabə barmağı əvvəl doğumından məqtu olmağın
rumilər «Barmaqsız Əmir» və əcəmlər «Mir Barmaqsız» dirlərdi»
(AÇ s. 920). «Rəmzi: Qiyafəti pəriĢan, sarığı qarma-qarıĢıq idi.
Yırtıq-pırtıq cübbəsinin üstünə qurĢaq bağlardı» (MK s. 14).
Təzkirələrdə Ģairin tərcümeyi-halından sonra verilən əsas
bilgi onun əsərləri haqqındakı məlumatlardır. Belə ki, təzkirəçilər
Ģairin hansı mövzuda və ya janrda əsər yazması, əsərin qələmə
Dostları ilə paylaş: |