«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
228 əhalinin çoxu avropoid idi. Yalnız TaĢtık kulturu (m.ö. III-m.s.V) çağında burada monqoloid və qarıĢıq tiplər görünür. Tuva-Xakas bölgəsi avropoid irqin braxikefal növünün formalaĢdığı ərazidir. TaĢtıklı protoxakaslarda monqoloid cizgi hələ zəif idi, hətta m.s.VII-X əsrlərə qədər Çin və Tibet qaynaqları onları monqol-tibet etnosundan fərqli «sarısaç, göygöz» insan- lar kimi verirdi. 115 ÇağdaĢ xakaslarda isə monqoloid cizgi qabarıqdır. Bu Atayurdun Batı və Doğu Sayan dağları arasındakı bölgədə Orta Yenisey yaxaları boyunca neolit və Afanasyevo kulturundan tutmuĢ, TaĢtık kultu- runa qədər müxtəlif arxeoloji abidələrin yeri E. B. Vadetskayanın verdiyi bu xəritədə əks olunmuĢdur: 115 ПСДК, 199. 229 (7) Görünür, vaxtilə xakas-saqay boylarından ayrılıb, doğuya gedən saxalar Baykal yaxasında monqoloidlərlə daha sıx qaynayıb-qarıĢmıĢ və bura saxalar (yakutlar) üçün ikinci Atayurda çevrilmiĢdir. Ona görə də daha sonralar quzey-doğuya keçən saxaların fiziki görkəmi monqol-tun- qus görkəminə yaxındır. Saxalar türk yurdundan xeyli uzağa getdiyi kimi, saxa dili də baĢqa türk dillərindən xeyli fərqlənir. 230 Beləliklə, ötəri nəzərdən keçirdiyimiz hər yeddi bölgənin ayrı-ayrı özəlliyi olduğunu gördük, batıdan doğuya getdikcə türk boylarında mon- qoloid cizgilərin artması səbəbi də aydınlaĢdı. Bu cizgilərin hun və saxa boylarına nisbətən qədim saqa boylarında az olması səbəbi Hun imperi- yasında doğu sınırların Baykala çatması ilə bağlıdır. Göytürk yazısında Qapağanın m.ö. XIX-XVII əsrlərdə Urmu yaxa- sındakı Turuk bəyliyinin tarixinəcən uzanan 65 babasından söz açması, rənglərin semantikasına görə, Azərbaycandan doğuya gedən turuk boy- larının adına «doğu» anlamlı göy sözünün qoĢulması və göytürklərin yeni (ikinci) Atayurdunun «Türküstan» adlanması ora miqrasiya edən turuklarla bağlı olduğu kimi, orada Su bəyliyinin yaranması da Azərbay- canda özünü göstərən daha qədim sub (suv, su) boylarının Subar (Suv-bi, Su-bi) adlı bölgə-ölkə və bəyliklərinin təkrarı idi. Beləliklə, boya-cəhət və yön-cəhət sözləri aydın göstərir ki, Altay nəzəriyəsi yanlıĢdır, çünki türklər Azərbaycana doğudan gəlməmiĢlər, əksinə, onlar Güney-Doğu Anadolu və Azərbaycandan doğuya getmiĢ, çox sonralar isə bəzi türk boyları ilkin Atayurda qayıtmıĢlar. Göründüyü kimi, bəzi bölgədə türk boyları minillər boyu yaĢasa da, həmin bölgənin Atayurda çevrilməsi üçün müəyyən tarixi Ģərait olmalıdır. Atayurdun yaranması yuxarıda sadalanan tarixi köç, münasib etnokultur və demoqrafik durum, dil imkanı və siyasi qurum kimi Ģərtlərdən asılıdır. Bəzən ikinci Atayurdda formalaĢan xalq müəyyən səbəbdən oranı tərk etməli olur, necə ki, xakas-saqay boylarından ayrılıb Baykal yaxasında formalaĢan saxa xalqı sonralar quzey-doğuya köçmüĢ, Azaq dənizi ilə Quzey Qafqaz arasında ardıcıl olaraq, m.ö.VI - m.s. XII əsrlər boyu döv- lətlər quran saqa, bulqar, xəzər boylarının bir qismi buradan müxtəlif yönlərə çəkilmiĢ, bir qismi Avropa xalqları içində, bir qismi də rus-ukrayna (kazak) xalqlarının içində ərimiĢ, kiçik bir qismi isə (qaraçay-balkar, kumuq) uzun müddət «milli dövləti» olamyan xalq durumuna düĢmüĢdür. Tarixi miqrasiyaları əks etdirən arxeoloji və onomastik material da ilkin yurddan gedən və sonra bura qayıdan boylar haqqında aydın təsəvvür yaradır. Ġlkin prototürk Atayurdu ilə sonrakı Atayurdların müqayisəsi isə bir daha aydın göstərir ki, türk etnosu doğudan Ön Asiyaya deyil, buradan doğuya miqrasiya etmiĢdir, bu baxıĢ isə Urmu teoriyasının özülü sayılır. 231 5. ETNĠK COĞRAFĠYA Dövlət sınırlarını içinə alan siyasi coğrafiyadan fərqli olaraq, etnik coğrafiya daha davamlı olur. Belə ki, müəyyən regionda ayrı-ayrı dövlət- lərin qurulub dağılması ilə zaman-zaman siyasi sınır dəyiĢmələri baĢ verir, lakin etnik sınırlar yalnız əhalinin yerdəyiĢməsi və ya gəlmə xalqın içində əriməsi nəticəsində dəyiĢir. Yuxarıda əhalinin yerdəyiĢməsindən, miqrasi- yaların səbəb və növündən bəhs etmiĢ, məcburi və könüllü, yaxın və uzaq köçlərdən, həmçinin demoqrafiyanın özəlliklərindən söhbət açmıĢdıq. O ki qaldı hər hansı bir xalqın baĢqa dilli xalqın tərkibində dilini itirib assimilyasiyaya uğraması məsələsinə, bu da prinsipcə etnoqraf və dilçilərin tədqiqatlarında aydın Ģərh oluna bilən olaydır. Belə ki, Azər- baycanın etnik demoqrafiyasında bir-iki epizodik olay istisna olmaqla, türk uruq və boylarının assimilyasiyası olmamıĢdır. Azərbaycana gələn azsaylı ərəb tayfaları istisna olmaqla, baĢqa xalqların assimilyasiyası da görünmür, çünki gəlib Azərbaycanda məskunlaĢan baĢqa dilli xalqlar mi- nillər boyu ikidilli (bilinqvizm) durumda yaĢamaq imkanından məhrum olmamıĢlar. Ümumiyətlə, hər hansı bir xalqın baĢqa dilli xalqın içində əri- məsi tarixboyu davam edən bir prosesdir. Vaxtilə sumer, elam, het, hurri, urartu, kassi, etrusk xalqları bu və ya digər xalqın içində ərimiĢ və dilini itirərək «ölü dillər» siyahısına düĢmüĢlər. Türk xalqlarından bu duruma düĢən Dunay bulqarlarının taleyi əriyib itmə olayının klassik örnəyidir. Quzey Qafqazdan gedib bugünkü Bolqarıstanda dövlət quran bulqar türkləri xristianlığı qəbul etmiĢ və bir neçə əsrdən sonra dillərini itirərək yerli slav boylarının içində əriyib getmiĢlər. Bulqarların qurduğu dövlətin adı isə baĢqa etnik xalqa məxsus ölkənin və dövlətin adında bugünəcən qalmaqdadır. Baxmayaraq ki, bulqar xanı Kurum özündən üç minil əvvəl Qut çarı olmuĢ (m.ö. 2141-2140) Kurumun adını daĢıyır, onun xələfləri isə tədri- cən türk adlarını da dəyiĢmiĢlər. Belə ki, Kurum xanın (803-814) soyundan olanlar Omurtaq (819-831) və Malamirdən (831-836) sonra I Boris (BarıĢ) Mixail (852-889), I Simon Veliki (893-927), Anna, Piotr və Roman kimi adlar daĢıyırlar. 116 Tarixboyu yad mühitə düĢən türk boylarının bu cür əri- yib itməsinə dair onlarla ibrətamiz örnək vermək olar, lakin baĢqa dilli xal- qın türk etnik coğrafiyasında əriməsi nadir hallarda görünür. 116 HB, 1988, 290. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|