220
buradan quzeyə və Orta Asiya ilə Sibirə miqrasiya edən boylar aparmıĢ-
dır.
104
Ġlkin Atayurddan Quzey
Qafqaz və Türküstan yönündə
miqrasiya edən türk boylarının
köçü m.ö. XV əsrdən sonra inten-
sivləĢmiĢdir. Qaradənizin quzey
və
doğu yaxalarına yayılan
saqaların Asiyadan (Araz qırağın-
dan) köçdüyünü və bu köçün
Ġran-Yunan savaĢından minil öncə
(m.ö. XVI) gerçəkləĢdiyni He-
rodot da qeyd etmiĢdir.
105
Rus ta-
rixçisi B.V.Texova görə də, Ön
Asiyadan
saqaların (skitlərin) qu-
zey və doğu yöndə köçü belədir:
Saqaların
Azərbaycana qayıdıĢı tarixçilərin diqqətindən ya-
yınmamıĢdır. BaĢqa rus tarixçiləri kimi, Y. Krupnov da saqa-qamər
boylarının Ön Asiyaya gəliĢini (qayıdıĢını!) belə verir:
Azaq dənizi yaxasından qal-
xan qamər və saqa boyları m.ö.VII
əsrdə artıq Ön Asiyada böyük qüv-
vəyə çevrilib, «regional jandarma»
rolunda çxıĢ edirdi. Həmin əsrdə
bütöv regionun geosiyasi durumu-
nu dəyiĢən olaylarda aktiv iĢtirak
edən bu boylar Azərbaycanda azər
xalqına qarıĢıb, Saqa Eli (dövləti)
qurmuĢdular. DıĢ oğuz və Ġç oğuz
boylarının qovuĢması prosesi ge-
dən bu çağlarda yerlilərin oturaq
kulturu ilə bura qayıdan coydaĢla-
rın köçəri kulturu qaynayıb qarıĢır,
104
Техов, 1980, 17-18.
105
Геродот, IV. 7,11.
221
fomalaĢan azər xalqının dili də zənginləĢirdi. Lakin
belə toparlanma uzun sürmədi, iç savaĢlar nədəniylə
Azərbaycana gələn saqaların elit təbəqəsi öz
tayfaları ilə quzeyə qayıtdılar və orada yenidən
böyük bir Saqa (Skit) dövləti qurdular.
Ġlkin Atayurddan dıĢarı köçən türk boylarının saldığı
yeni yurdlardan bəzisi müəyyən dövrdən sonra yeni Atayurda
çevrilmiĢdir. Ġlkin yurddan fərqli olan yeni yurd
miqrasiyanın səbəb-
nəticəsindən, köçün böyük-kiçik, içəri-dıĢarı, məcburi-könüllü, uzaq-
yaxın növlərindən,
bölgənin
tarixi-coğrafi,
sosial-iqtisadi
və etno-
linqvistik
durumundan,
bölgə əhalisi ilə əlaqənin loyallıq dərəcəsindən
asılı olaraq formalaĢa bilir. Etnosun
və
protodilin yaranıb formalaĢdığı
Ġlkin Atayurd dövlətsiz olduğu halda, ikinci vətəni Atayurd yapan
dövlət qurumudur. Ġstər ilkin yurd yerində, istərsə də, bu yurddan dıĢa-
rıda siyasi hakimiyət qurumlarının verdiyi impulsla yaranan Atayurdların
ortaya çıxması prototürk dövründən sonrakı minillərə aiddir.
106
Prototürk
dili Ġlkin yurdda monosillabik mərhələni keçirib baĢa vurduğu halda,
sonrakı yurdlara erkən köçən bəzi türk boyları bu mərhələni yeni vətəndə
fərqli mühitdə tamamlamıĢlar.
Ġlkin yurd prtotürk dialektlərində danıĢan boyların birgə ailə ocağı
idisə, sonrakı yurdlar qonĢu dillərin əlaqəsi ilə yaranan dil ittifaqının tə-
mas məkanı idi. Ġkinci yurdda baĢqa
dil
ailəsinə
mənsub
etnosla iç-içə ya-
Ģayan türk boyları istər-istəməz bilinqvizm durumuna düĢür və bu mühit
yeni dil ittifaqını formalaĢdırır, necə ki, türk-finuqor, türk-monqol-tunqus-
mancur və etrusk (araz)-latın dil ittifaqları olmuĢdur.
107
Areal dilçiliyinin
106
Prototürk dövrü baĢa çatandan minil sonra ilkin yurdda qalan türk boyları islamaqə-
dər Qut, Turuk, Manna, Subar, Mada, Saqa, Alban, Atropaten kimi bir neçə dövlət və
bəyliklər qurmuĢlar ki, bu da protoazər və azər boylarına aid Atayurdun etnik-coğrafi
konturlarını reallaĢdırmıĢdır. Ġlkin yurddan dıĢarıda ikinci Atayurdların yaranmasında
Saqa, Hun, Göytürk, Uyğur, Bulqar, Avar, Xəzər, Səlcuq, Osmanlı imperiyalarının və
baĢqa türk dövlətlərinin böyük rolu olmuĢdur.
107
Vaxtilə prototürk dilindən törömiĢ türk dillərini baĢqa dil ailəsi ilə qohumluğu olma-
yan ayrıca «Türk dili ailəsi» sayılmasını təklif edərək, dillərin genetik qohumluğu ilə son-
rakı əlaqə nəticəsində yaranan dil ittifaqı anlamını qarıĢıq salan Nostratik, Boreal, Ural-
Altay və Altay nəzəriyələrini tənqid etmiĢ, bu teoriyalarda «qohumluq» əvəzinə ittifaq-
birlik
sözünü
iĢlətməyi
irəli
sürmüĢdüm
(Ъялилов,
1988,
29,
34;
1989; Azər xalqı,166-
168). Baxmayaraq ki, Altay teoriyasını əvvəllər də tanınmıĢ dilçilərdən bəzisi qəbul
etməyib, onu müdafiə edən türkoloqların sayı da artmayıb, hələ də monqol dili ilə türk
dilini qohum sayanlar vardır. Prototürk dilini ən azı 10 minil cavanlaĢdıran və onun
Türklərin
ikinci
Atayurdları
222
verdiyi substrat, adstrat və areal izoqlosları, bir dildən o biri dilə keçən
sözlər, yerdəyiĢən toponimlər məsələnin çözülməsində nəzərə alınır. Ġlkin
və sonrakı yurdların antropoloji, arxeoloji və etnokultur bəlgələri arasında
da müəyyən fərqlər vardır. Bu sadalanan məsələlər
kontekstindən
problemə
baxanda
bütün
türk
xalqlarının
ilkin Atayurdunun Ön
Asiyada,
ayrı-ayrı
türk xalqlarının
ikinci
Atayurdunun isə Avrasiyanın müxtəlif bölgələrində
olduğu aydınlaĢır.
Azərbaycan sınırlarından dıĢarıda yaranmıĢ Atayurdlar və ayrı-ayrı
türk xalqlarının tarixi Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi üçün
nəzərdə tutulmuĢ «Doqquz bitik» mövzusundan kənarda qalsa da, bu yurd-
ların bir-iki detalı üzərində durmağa ehtiyac vardır.
Çünki
bir çox yazar
yanlıĢ olaraq, bir-birindən aralı bölgələrdə yaranan türk xalqlarının ikinci
Atayurdlarına
ilkin Atayurdu «statusu» vermiĢlər.
Sonrakı Atayurdların
tarixi-coğrafi
hüdudları,
tarixi
xronologiyası
ayrıca
tədqiqat
mövzusu olsa
da, hər iki yurd anlamının müqayisəsi üçün onların özəlliklərinə ümumi
Ģəkildə baxmaq gərəkir.
Bugün
200 milyondan artıq olan türk xalqlarının ümumi sayı tarixi
demoqrafiyaya
uyğun
olaraq,
qədimə getdikcə azalır.
Lakin Hun çağından
Altun Ordu çağına qədər türk boylarının yayıldığı ərazilərin tutumu çağ-
daĢ tutumdan xeyli artıq idi. Bir ucu Uzaq Doğuda Saxa ölkəsini əhatə
edən, digər ucu isə Avropanın göbəyinə çatan belə yayılmaların zaman-
zaman artıb-azaldığını görmək olur. Qara dənizin batı yaxaları ilə Baykalın
batı hövzəsi arasındakı geniĢ məkanda tarixi miqrasiyalarla boĢalıb-dolan
bölgələr gəlib bugünkü durumda dayanmıĢdır:
yaĢını «türk dilinin monqol dilindən ayrıldığı Hun çağı» ilə baĢlandığını güman edənlərin
bir qismi bunu bilərəkdən edir, bir qismi isə məsələnin mahiyətini anlamadan bunu
təkrarlayır.
Dostları ilə paylaş: |