425
Aşıq Şikəstə Şirinin poeması Ağa Məhəmməd Ģahın Tiflisə soxulması ilə əlaqədar
(1795) baĢ vermiĢ faciəli hadisələrə həsr olunmuĢdur. ġair əhalin in baĢına gələn
fəlakətləri, amansız qarətləri ü rək ağrısı ilə təsvir edir.
Bu əsərlərin müəllifləri xanlıqlar arasında və daxildə gedən çəkiĢmələri
damğalayır, daha qabaqcıl və uzaqgörən xadimləri tərifləyirdilər. Tarixi mövzulara
həsr olunmuĢ Ģeirlər həm də bu baxımdan maraqlıdır ki, onlarda zamanın gerçək
hadisələri və real Ģəxslər təsvir edilmiĢdir; mə lu m olduğu kimi, adətən, orta əsr ġərq
poeziyası öz dövrünün hadisələrini əks etdirməkdən çəkin irdi.
XVIII yüzillik bizə bir sıra maraqlı nəsr nümunələri də vermiĢdir. Bunlardan ən
əhəmiyyətlisi xalq dastanı "ġəhriyar və Sənubər" əsasında naməlu m müəllif
tərəfındən yazılmıĢ "ġəhriyar" əsəridir. Dastanda sevgililərin məhəbbətinə mane olan
ictimai bərabərsizliy in a mansızhğı təsvir edilir. Sənubərin atası zadəgandır, varlı da
olsa tacirlə qohumluğu özünə əskiklik bilir. Ya lnız ġəhriyar Tiflisin hakimi təyin
olunduqdan sonra vəziyyət dəyiĢir: sevgililər ictimai iyerarxiya pilləsində
bərabərləĢirlər. Dastanın müəllifı sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq bir sıra təsirli,
təmiz, ağıllı və cəsarətli insan obrazları yaratmıĢdır. Dastanın əsas qəhrəmanları olan
Sənubər və ġamamabəyini, eləcə də ağlı, Ģücaəti, fərasəti ilə seçilən sadə qız
Pərizadın rəğbət hissi ilə təsvir edilmiĢdir.
XVIII əsr nəsr janrının digər maraqlı nümunəsi "Oğru və qazı" novellasıdır. Bu
əsər qanun keĢiyində duran Ģəxslə xırda dələduz arasında gedən dialoq üzərində
qurulmuĢdur. Oğru dini sofıstikanın köməyi ilə özünü müdafıə etməyə çalıĢan qazının
çirkin hərəkətlərini ifĢa edir. Müəllif hər kəsin öz xeyrinə yaza biləcəyi ehkamlara çox
böyük incəliklə istehza edir. Qazının bu ehkamlara istinadın cəhdləri dərhal onun
hiyləgər opponenti tərəfındən müqəddəs təlimatlardan uğurla seçilmiĢ digər misallarla
təkzib olunur. Nəticədə onların hər ikisi müxtəlif üsullarla avam camaatı aldadır, qarət
edir.
Lakin əvvəlki dövrlərdə o lduğu kimi, XVIII əsrdə də ədəbiyyatın baĢlıca
növü nəzm olaraq qalırdı. Bu dövrlərdə biz lirik formanın demək o lar ki, tam
üstünlüyünü görürük.
Əslində yalnız Məhcur Şirvaninin "Qisseyi-ġiraz" məsnəvisini epik janra aid
etmək olar. Məsnəvi xalq nağıllarının motivləri əsasında yazılmıĢdır. Əsərin qısa süjeti
belədir: ġah ƏrdəĢir sonsuzdur, münəcimlərin məsləhəti ilə Ģahın arvadını meĢəyə
aparılaraq öldürülür. Lakin onun yeni doğulmuĢ oğlu vəfat etmiĢ ġah ƏrdəĢirə sadiq
qalan digər vəzir Aqilin səyləri nəticəsində sağ qalır. ġirzadın adına verilən oğlan bir
çox maneələri keçərək ö zünü cəsarətli və namuslu insan kimi göstərmiĢ və Qabil
Ģahın qızı XurĢidbanu ilə evlənmiĢdir. Nəhayət, qolundakı bilərzik onun kim olduğunu
426
aĢkara çıxarmıĢdır. Xey ir qüvvələr qalib gəlmiĢ və ġirzadın atasının taxt-tacına sahib
olmuĢdur.
Məhcur bəzi iĢarələrlə müasir siyasi həyatın mühüm cəhətlərinə toxunur.
Ehtimal etmə k olar ki, özünu hökmdar elan edən Kamilin simasında taxta zorakılıqla
çıxan Nadir Ģahın obrazı yaradılmıĢdır.
Poema xeyirin qalib gələcəyinə nikbin inamı, haqsızlıqla mübarizəyə çağırıĢı ilə
seçilir. Məhcur folklor üslubundan, xalq danıĢıq dilinin incəliklərindən bacarıqla
istifadə etmiĢdir.
XVII əsr kimi, XVIII yüzillik də aĢıq poeziyasının yüksəliĢi dövrüdür. XVIII
əsrdə Xəstə Qasım, Saimi, Saleh, Ürfani, Məlali və b. aĢıqlar, habelə üslubca onlara
yaxın Ģairlər yazıb-yaratmıĢlar. Onlarm poeziyasını xalqın ümid və arzularına olan
yaxınlıq fərqləndirir. Mövzu baxımından bu Ģeirlərdə real fəaliyyətdə olan insanla bağlı
məhəbbət motivləri və dünyəvi qadının gözəlliyinin tərənnümü üstünlük təĢkil edir.
Lakin bu Ģairlər ictimai bərabərsizlikdən, sadə insanların ağır güzəranından bəhs edən
didaktik-ə xlaqi Ģeirlərə də az yer verməmiĢlər. Ġbrətamiz poeziyanın ən böyük ustası aĢıq
Xəstə Qasım idi. Onun bir çox ustadnamələrindən həm XVIII əsrdə, həm də sonrakı
əsrlərdə yaradılmıĢ mü xtəlif dastanların giriĢ hiss ələrində geniĢ istifadə olunmuĢdur.
Baba Şirvaninin "Bədənlə Ruhun mübarizəsi" Ģerində dünyəvi və idealist
görüĢlər qarĢı-qarĢıya qoyulur və nəticədə Ruhun gətirdiyi dəlillər "daha inandırıcı"
olsa da, Bədənin görüĢləri burada nisbətən geniĢ təbliğ olunur.
Əvvəllər olduğu kimi, XVIII əsrdə də ġərq lirikasının klassik ənən ələrinə
əsaslanan nəzm geniĢ yayılmıĢdır. Nişat Şirvani öz incə məhəbbət qəzəlləri ilə geniĢ
Ģöhrət tapmıĢdı. Arif Şirvani, Arif Təbrizi, Ağa Məsih Şirvani, Məhcur Şirvani, Şakir
Şirvani və baĢqaları əruzun müxtəlif forma və növlərində bir çox lirik əsərlər yaratmıĢlar.
Bu Ģairləri qüssə, tənhalıq, yer üzünün qayda-qanunlarından narazılıq, zalım insanlara
qarĢı hiddət notları bir ço x cəhətdən birləĢdirir.
Bəzi Ģeirlərdə ictimai etiraz daha aĢkar və konkret səslənir. Belə ki, Arif
Şirvani bir sıra satiralarında ġirvan hakimi Mustafa xanı yalançılıqda
günahlandırmıĢ, onun əyanlarını isə acgözlükdə, xudbinlik və cəhalətdə ittiham
etmiĢdir. ġair xanı xeyirxahlığa, ağıllı məsləhətlərə d iqqət yetirməyə çağırır.
Digər Ģairlər öz görüĢlərin i daha mücərrəd və üstüörtülü Ģəkildə ifadə
edirlər. Bu cəhətdən NiĢatın "Görməd im" mürəbbəsi və Ağa Məsihin "Yo x o ldu"
rədifli mü xəmməsi daha səciyyəvidir.
XVIII əsrin poeziya zirvəsində iki görkəmli sənətkar - Molla Pənah Vaqif və
Molla Vəli Vidadi durur. Bu iki dost Ģairi ço x amillər yaxınlaĢdırır. Onlar birlikdə
poeziya dilin i, Ģeir fo rmasını dəyiĢ miĢ və xalq üçün daha anlamlı et miĢlər. Məhz
Vaqif və Vidadi yarad ıcılıında klassik və xalq ənənələri birləĢdirilmiĢdir. Lakin