35
35
xodisasining
faolligi
keskin
pasaygan
yoki
umuman
tuxtab
kolgan.
Inshoot loyixasi tayyorlanayotgan maydon anik injener-geologik tadkikot ishlari asosida
mikroseysmik tumanlarga bulinadi. Bunda ajratilgan xar bir maydon uchun tog jinslarining xolatini,
tarkalishini, kalinligini va sizot suvlarining yotish chukurligini xisobga olinadi va zilzila kuchi bir yoki
ikki ballga orttirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
36
36
5-Bob. Ekzogen geologik jarayonlar
1-Ma`ruza Nurash
2-Ma`ruza Shamolning geologik ishi
3-Ma`ruza er yuzasidagi okar suvlarning geologik faoliyati
4-Ma`ruza Muzliklar va ularning geologik ishi
5-Ma`ruza Dengizlarning geologik ishi
6-Ma`ruza Kul va botkokliklarning geologik ishi
Nazorat uchun savollar
1-Mavzu. Nurash
Hurash deb, er yuzasida joylashgan tog jinslarining xaroratning keskin uzgarishi, suvlarning
jins yoriklarida muzlashi, karbonat kislotasi, kislorod, usimlik va organizmlarning tog jinslariga ta`siri
natijasida uzgarishi va buzilishiga aytiladi. Bu jarayonlar maboynida tog jinslarida fizikaviy, kimyoviy
va biologik xarakterdagi uzgarishlar ruy beradi. Tabiatda bu jarayonlar odatda bir vaktning uzida sodir
buladi, lekin iklimiy va boshka sabablarga kura nurashning biror bir turi asosiy buladi.
Fizik nurash asosan xaroratning kecha-kunduz, kish va yozda uzgarishi natijasida sodir buladi
va tog jinslarining parchalanishiga olib keladi.
Kuyosh kunduzi tog jinslari yuzasini kizdiradi issiklik jins katlamlariga asta-sekin tarkalgani
uchun yukorida joylashgan katlamlar ichkari katlamlarga nisbatan kattarok mikdorga kengayadi.
Bunday notekis kengayish tog jinslarining yorilishiga, parchalanishiga va katlam-katlam bulib
bulinishiga olib keladi. Kizdirilish bilan sovushning kecha-kunduz va yil davomida almashinuvi tog
jinslarining parchalanishini tezlashtiradi, yoriklarning xosil bulishi esa tog jinslarini borgan sari mayda
bulaklarga parchalanishiga olib keladi. Notekis kizdirilish minerallar va tog jinslarining rangi bilan
xam boglik. Kora rangdagi minerallar och rangdagilarga nisbatan kuprok kiziydi va nurash tezrok
sodir buladi.
Agar tog jinslari darzlariga suvlar tushsa xaroratning pasayishi natijasida ular muzlaydi va uz
xajmini 9 foizga kupaytiradi. Natijada yorik va darzlar kengayadi, chukurlashadi va jinslar mayda
bulaklarga ajraladi.
Tog jinslarining parchalanishida ularni tashkil kilgan minerallarning issiklikdan kengayish
koeffitsienti katta axamiyatga ega. Masalan, 30 santimetrli granit jinsi 1
0
S ga kizdirilsa ortoklaz
minerali 0,00026 santimetrga, kvarts minerali 0,00040 santimetrga kengayadi. Shuning uchun bir
necha turli minerallardan tashkil topgan tog jinslari tez parchalanadi.
Shunday kilib fizik nurash jarayonida tog jinslari turli kattalikdagi bulaklarga parchalanadi.
Odatda yirik bulaklar tarkibi buyicha xosil bulgan jinslari bilan bir-xil mayda bulaklari esa ayrim
minerallardan tashkil topadi.
Kimyoviy nurash. Bu jarayonda er yuzida joylashgan tog jinslari suv buglari, xavodagi gazlar
xamda kislorod, karbonat angidrid gazi, tuzlar bilan tuyingan suvlar va turli kislotalar ta`siri ostida
buziladi. Ya`ni oksidlanish gidratatsiya, degidratatsiya, erish va gidroliz jarayonlari yuz beradi.
Tog jinslari va minerallarning oksidlanishi xavodagi namlik, suv tarkibidagi erkin kislorodning
ta`siri ostida sodir buladi, ayniksa tarkibida Fe2O bulgan minerallar va jinslarda oksidlanish tez
rivojlanadi. Magnetit kislorod ta`sirida limonitga aylanadi. Temirning oksid birikmalari kum zarralari
atrofida pustlok xosil kiladi va kumlarni tsementlashtiradi.
Tarkibida suv bulmagan minerallarning uziga suvni biriktirib olish xodisasi gidratatsiya
deyiladi. Natijada suv zarralarining ma`lum mikdori minerallarning strukturasiga joylashadi va fakat
400
0
S dan yukori xaroratda mineraldan ajralishi mumkin. Gidratatsiya jarayonida mineralning
kristallik strukturasi kayta kuriladi va uning xajmi 25% va undan ortik mikdorga kupayishi mumkin.
Xajmning ortishi tog jinslarida deformatsiyaning vujudga kelishiga va ularning jadal ravishda
yorilishiga sabab buladi. Gidratatsiya jarayoniga misol kilib angidrid (CaSO4) ning gipsga (CaSO4 ·
2H2O) aylanishini kursatish mumkin.
Agar jinslar katta chukurliklarga joylashgan bulsa, xarorat ta`sirida tarkibidagi suvni yukotadi,
degidratatsiya xodisasi ruy beradi va gips angidridga aylanadi.
37
37
Mineral moddalarning eritmaga utish jarayoni erish deyiladi. Kulay sharoitda esa ular
eritmadan ajralishi xam mumkin. Tabiiy suvlarning eritish kobiliyati suv molekulalarining N
+
va ON
-
ionlariga dissotsiatsiyalanganligiga boglik. Dissotsiatsiyalanish darajasi xaroratning kutarilishi va
suvdagi erkin karbonat kislotasi mikdorining ortishi bilan boglik. Tabiatda tarkalgan barcha minerallar
turli mikdorda suvda erish xususiyatiga egadirlar.
Gidroliz jarayonida minerallar dissotsiatsiyalangan suvlar ta`sirida parchalanadi, yangi
birikmalarni xosil kiladi va ayrim elementlarni erigan xolda ajratib chikaradi.
Alyumosilikatlar gidrolizi jarayonida ulardan K, Na, Ca, ajratib chikariladi (olib chikib
ketiladi). Bu kationlar suvda erigan karbonat angidrid kislotasi bilan uzaro ta`sirda bulib eritmalarga
utadi va karbonatlar, bikarbonatlar kurinishida er osti va usti suvlari bilan olib chikib ketiladi.
Dala shpatlarining gidroliz kuyidagi sxema buyicha utadi:
K
2
O*Al
2
O
3
*6SiO
2
/ortoklas+SO
2
+nH
2
O=Al
2
O
3
*2SiO
2
*2H
2
O
/kaolinit+SiO
2
*nH
2
O
/opal+K
2
O
3
/potash
Kora rangli temir magniyli silikatlarning gidrolizi, alyumosilikatlarga nisbatan jadallashgan
xolatda utadi. Bunda birikmalardagi ikki valentli temir, ikki oksidli kurinishdan oksid kurinishiga utadi
va natijada temir gidrookisi yoki kungir temirtosh xosil buladi.
Shunday kilib, suvning va unga erigan moddalarning tog jinslariga bulgan kimyoviy ta`siri
jarayonida tog jinslarining tarkibi uzgaradi va yangi minerallar xosil buladi.
Organik nurash. Kimyoviy nurash jarayonining jadalligi er pustining yukori kismida va
yuzida tirik organizmlarning xayot faoliyati ta`siri ostida keskin ortadi.
V.I.Vernadskiyning yozishiga kura tirik moddalar er pustining 0,1% ogirligini tashkil kiladi.
Biomassa, atrof va biomassa joylashgan muxit urtasida uzaro ta`sir xukm suradi. Atomlar
organik muxitdan tirik organizmga yoki tirik organizmdan noorganik muxitga utib turadi. Biomassa
yana atmosfera, gidrosfera va litosfera bilan juda yakin boglangan. Uning bu muxitlarga ta`siri vakt
utishi bilan kuchayib borgan.
Organizmlar atmosferaning 6 kilometrli balandligigacha, gidrosferaning 11500 metr
chukurligigacha va litosferaning bir necha yuz metr chukurligigacha tarkalganligi aniklangan. erda
flora va fauna paydo bulgan vaktidan boshlab ularning xayot faoliyati natijasida litosfera kator
minerallar va tog jinslari bilan boyigan.
Organizmlarning xayot faoliyati tufayli atmosferaning tarkibi idora kilinadi, kator geologik
jarayonlar ruy beradi va nurash jarayonlari tezlashadi.
Organizmlar xayot faoliyatlari jarayonida atrofidagi tog jinslaridan turli elementlarni kabul
kilib oladi va shu bilan ularni asta-sekin buzadi (parchalaydi). Ulardan ajrab chikadigan organik
kislotalar, faol ta`sir etuvchi gazlar (O, CO2, H2) va moddalar jinslarning buzilishini tezlashtiradi.
Masalan, tabiiy sharoitda dala shpatining nurashi V.I.Vernadskiyning fikricha fakat
bakteriyalarning ishtirokida tez sodir bulishi mumkin. Organizm koldiklarining chirishi natijasida xosil
buluvchi organik kislotalar silikatlarning buzilishiga olib keladi. engil xarakatlanuvchi kolloidlarning
mavjudligi alyuminiy va uch valentli temirning xarakatchanligini oshiradi va ular suvlar bilan uzok
masofalarga olib ketilishi mumkin.
Nurashning xarakteri iklim, rel`ef va gidrogeologik sharoitlar bilan boglik.
Chul va dashtlarda buglanish yogin mikdoriga nisbatan katta mikdorda bulganliklari uchun bu
xududlarda asosan fizik nurash ruy beradi, kimyoviy nurash esa suv xavzalarida oson (engil) eruvchan
tuz birikmalarining xosil bulishida va chukmaga tushishida namoyon buladi. Natijada tuproklar
karbonat,
sul`fat
va
xloridga
boy
tuzlar
bilan
shurlanadi.
Nam va issik iklimli tabiiy mintakalarda yoginlarning mikdori buglanishdan katta buladi. Bunday
sharoitda
oksidlanish, gidratatsiya,
erish,
karbonatizatsiya jarayonlari, ya`ni kimyoviy nurash
asosiy
axamiyatga ega.
15-rasm.
Elyuvial
katlamning
kirkimdagi tuzilishi