350
geri çəkilməyə məcbur oldu. QıĢın gəliĢi ilə Ġran ordusunun vəziyyəti daha da
ağırlaĢdı. Nadir Ģah özünün əldən düĢmüĢ ordusuna istirahət vermək və yeni qüvvə
toplamaq məqsədilə düĢməni təqib etməkdən əl çəkdi və ordunu ġirvana yönəltmək
qərarına gəldi. Nadir ġirvandan da daim həyəcanlı xəbərlər alırdı. Məlumatlardan
birində deyilirdi ki, "...ġirvanla əlaqəni saxlamaq üçün təyin olunmuĢ Ġran generalı
amansız hücuma məru z qalmıĢdır".
Nadir Ģah ġirvanda baĢ verən "özbaĢınalıqlara" görə ġirvan bəylərbəyi
Mahmud xanı günahlandırdı. Onu vəzifədən kənar etdi və ġah ġirvanın yeni
hakimi vəzifəsinə özünün yaxın adamı, ƏfĢarla sülaləsinin nü mayəndəsi Heydər
bəy ƏfĢan təyin etdi. Dərbənd hakimi isə Məhəmmədəli Qırxlı o ldu.
Yeni hakimlər təyin etməklə Nadir Ģah özünə etibarlı dayaq yaradacağına və
bununla öz arxasının təhlükəsizliy ini təmin edəcdi yinə, həm də belə böhran lı
vaxtda ço x vacib olan vergilərin yığ ması iĢini qaydaya salacağına ümid edirdi.
Nadir Ģahın vəziri Mehdi xan bir dəfə söhbətlərinin birində etiraf etməyə məcbur
olmuĢdu ki, Gəncə müqaviləsinə əsasən əvvəllər Rusiyanın tutduğu torpaqların
Ġrana verilməsinə baxmayaraq, onlardan heç bir xeyir götürmək mü mkün deyil.
Belə ki, Ġranın hakimiyyət orqanları həmiıi yerlərdən vergi toplaya bilmirlər.
Bu dövrdə Ġranla Türkiyə hələ də müharibə vəziyyətində olduğundan Nadir
Ģah ġirvanda iĢləri bir qədər qaydaya saldıqdan sonrl ordunun əsas hissəsi ilə
Türkiyə sərhədləri istiqamətində hərəket etdi. Bu dövrdə zəh mətkeĢ əhalin in
istismarı daha da gücləndiyi vergilərin sayı artdığı, orduya zorla səfərbərlik
keçirildiy i və ordu əldən düĢdüyü üçün Nadir Ģahın çox böyük ərazin i əhatə edən
dövlətinin demək o lar ki, bütün guĢələrində yeni-yeni silah lı üsyanları baĢ verird i.
Ġran hökmranlığına qarĢı yönəlmiĢ üsyanlardan biri ġirvand a baĢlandı. Bu
üsyan "yaxĢı hökmdar" ideyası altında gedirdi. Üsyan iĢtirakçıları özünü
Səfəvilərin hakimiyyətdən uzaqlaĢdırılmıĢ Ģahzadəsi kimi qələmə verən Ģəxsi
müdafiə edirdilər. 1743-cü ildə ard ıcıl olaraq (ilin I və IV rüblərində) ġirvanda
özünü Səfəvi Ģahzadəsi kimi qələmə verən iki Sam Mirzə meydana çıxmıĢdı.
Birinci yalançı Sam M irzə əvvəlcə Avarda peyda oldu. O, Dağıstana
Osmanlı dövləti tərəfindən ona görə göndərilmiĢdi ki, burada kö mək aldıqdan sonra
ġirvana doğru irəliləsin və üsyançı Ģirvanlıların kö məy i ilə yerlərdə Ġran
hakimiyyətini ləğv etsin.
Sam Mirzə az müddət ərzində öz ətrafına böyük dəstə toplaya bildi. Tezliklə
Nadir Ģaha qarĢı birgə hərəkət etməyə söz verən Qazıqu mu xlu Surxay xan da Sam
Mirzənin düĢərgəsinə gəldi.
Hadisədən xəbər tutan Nadir Ģah oğlu Nəsrulla Mirzəyə böyük ordu ilə təcili
olaraq ġamaxıya doğru hərəkət etməyi tapĢırdı. Bundan baĢqa, Nadir Ģah Gəncəyə,
351
Qarabağa, Çu xursədə, Əhərə, Qaradağa, Muğana 10-20 min lik qoĢun göndərərək
yerli qaraizonları möhkəmləndirmək və dövlət əleyhinə çıxan ların qarĢısım almaq
qərarıns gəldi. Elə bu vaxt Surxay xanın və 50 minlik ordunun müĢayiət etdiyi Sam
Mirzə ġamaxın ı ələ keçird i. Yerli əhali Sam Mirzəni sevinclə qarĢıladı. Lakin Sam
Mirzəyə hakimiyyətdə uzun müddət qalmaq nəsib olmadı.
Tezliklə Ģahzadə Nəsrulla Mirzənin ko mandanlıq etdiyi nizami Ġran ordusu
ġamaxıya yaxınlaĢdı. Sam M irzə qaçmaq istərkən ələ keçirildi və edam edildi.
Surxay xan Dağıstanda gizlənə bildi. Yeni ġaıııaxıda Ġran hakimiyyətin i bərpa edən
Nəsrulla M irzə atasının göstəriĢi ilə Heydər xanı ġirvan hakimi təyin edib geriyə
döndü.
Lakin Sam Mirzə üzərində qələbə ġirvanda Ġran əleyhinə hərəkatı zəiflədə
bilməd i. 1743-cü ilin sonuncu rübündə azadlıq hərəkatına mənĢəcə adlı-sanlı
ailədən olmayan və özünü Səfəvi Ģahzadəsi elan edən yeni bir Ģəxs baĢçılıq etməyə
baĢladı. O, "Bini-beride" (Burnukəsik) ləqəbi ilə tanınırdı. Məsələ burasındadır ki,
bu Ģəxs hələ birinci Sam M irzə meydana gələnə qədər özünü Səfəvi taxtı-n ın
qanuni Ģahzadəsi kimi qələmə verərək, Təbrizdə Ġran əleyhinə üsyana baĢçılıq
etməyə cəhd göstərmiĢdi. Lakin yalançı Ģahzadə tezliklə ələ keçirilmiĢ və ifĢa
edilmiĢdi. Hakimiyyət dairələri onu ciddi rəqib saymamıĢ, azadlığa buraxmıĢdılar.
Uzun müddət sərgərdan həyat keçirdikdən sonra həmin Ģəxs Dağıstanda özünə
sığınacaq tapmıĢ və üsyana baĢçılıq edərək Dərbəndə yola düĢmüĢdü. II Sam
Mirzənin dəstələrin in gəlməsin i gözləməyən Dərbənd feodalı XurĢud bəy öz
ətrafına "qiyam qald ırmaq istəyən" feodallardan təxminən 250 adam topladı.
Artmaqda olan təhlükəni hiss edən Sultan Məhəmmədəli Nad ir Ģaha həyəcanlı bir
məktub yazıb ondan kömək istədi.
Ağsuya - Yeni ġamaxıya n isbətən Dərbəndin strateji əhəmiyyətin i daha
yüksək qiymətləndirən Nadir Ģah ġirvan hakimi Xıdır bəyə dərbəndli
Məhəmmədəlinin kö məyinə tələsməyi əmr etdi. Lakin ġabran la Dərbənd arasında
ġirvan üsyançıları Heydər xana hücum edib ordusunu məğlubiyy ətə uğratdılar,
özünü isə öldürdülər. Bundan sonra üsyançılar ġirvanın mərkəzi Ağsunu ələ
keçirdilər, az sonra II Sam M irzə də Məhəmmədəlinin müĢayiəti ilə Ağsuya girdi.
Sam M irzənin Ağsuda həyata keçirdiy i ilk tədbir Nad ir Ģah tərəfındən qoyulmuĢ
ağır vergi sistemin i ləğv etmək o ldu. Bunun əvəzində Sam Mirzə xey li yüngül
vergilər tətbiq etdi. Belə münasibət Nadir höku mətinin məmurları tərəfındən
amansız istismara məruz qalan əhalinin Sam Mirzə ətrafına toplan masına gətirib
çıxardı.
Be ləliklə, Yen i ġa ma xı böyük bir sahəni - tə xminən Xə zər sahillərindən
Gəncəyə qədər olan ərazin i əhatə edən ġirvan üsyanını» mərkəzinə çevrild i. Yalnız