61
Monqol iĢğalı Ģəhər özünüidarəsi iĢində meydana gəlmiĢ təmayüllərin
inkiĢafı prosesi üçün əngəllər yaratdı. Cəmiyyətdə mövcud olan barıĢmaz
ziddiyyətlər, feodal istis marının güclənməsi, XIV əs rin 30-cu illərində feodal
çəkiĢ mələrin in artması, Ģəhər əhalisinin amansız Ģəkildə qarət olun ması və s.
amillə r Ģəhər zəhmətkeĢlərini ictima i-siyasi, peĢə təĢkilatlarında birləĢ məyə
məcbur etmiĢdi.
Ticarət. Ticarət yolları. Pul dövriyyəsi. XIII əsrin əvvəllərində
Azərbaycanın monqollar tərəfindən iĢğalı kənd təsərrüfatı və sənətkarlıqda olduğu
kimi, ticarətə də ağır zərbə vurdu. XI-XII əsrlərdə mövcud olmuĢ bir sıra Ģəhərlər,
yaĢayıĢ məntəqələri, sənətkarlıq, ticarət mərkəzlərin in əksəriyyəti dağıdıldı və bir
hissəsi tənəzzül etdi. Təsərrüfat pozğunluğu yalnız daxili bazarın deyil, həmç inin
xarici bazarın da tənəzzü lünə səbəb oldu.
XIV əsrin əvvəllərində ölkənin iqtisadiyyatı yenidən dirçəlməyə baĢladı.
Toxuculuq, ipəkçilik, xalçaçılıq, zərgərlik, metaliĢləmə, ĢüĢə və saxsı qablar
istehsalı, çəkməçilik, xəz məmu latı istehsalı və baĢqa sənət sahələri getdikcə
canlanırdı. A zərbaycanın iqtisadi mərkəzlərində əsas əmtəə aĢağıdakılar idi: xam
ipək, pambıq, taxıl, ipək, yun və pambıq parçalar, kətan parça, pambıqdan
toxun muĢ parça məmulatı, dəvə yunundan hazırlan mıĢ parça və yun bürüncəklər,
çuxa, çalma, xalça, tabaq, kasa, ku zə, daraq, çəkmə, çu l, musiqi alətləri, dəri
məmu latı, keçə, mis qablar, saxsı və ağac məmu latı, zinət əĢyaları və s. Zəkəriyyə
Qəzv ini məlu mat verird i ki, Gəncə ipəyi ö z qəĢəngliyi və zərifliyinə görə
fərqlənirdi. Bu zaman ġamaxı və Bərdə ipəyi Ģöhrət tapmıĢdı. Azərbaycan
Ģəhərlərindən ġamaxı, Gəncə, Bərdə, Qəbələ ipəkçilikdə, Bakı neft və duz
istehsalında, Bey ləqan Ģirniyyat (natif) və dulusçuluqda, Təbriz, ġirvan, Xursan
xalçaçılıqda, ġəmkir dəri istehsalında mühüm yer tuturdu. Ərdəbildə zo laqlı və ala-
bəzək parçalar, Bərzənddə isə xüsusi örtüklər hazırlan ırdı. Xoyda hazırlanan parça
Ģəhərin adı ilə "Əl-siyab əl-Xü-veyyə" adlanırdı. "Mücəm əl-büldan"ın verdiyi
məlu mata görə, Təbrizdə xitai, atlaz və baĢqa parçalar toxunurdu; onları ġərq və
Qərb ölkələrinə aparırd ılar. A zərbaycanda olmuĢ venesiyalı səyyah Marko Polo
yazırdı: "Təbriz böyük Ģəhərdir... Burada əhali ticarət və sənətkarlıqla məĢğul olur;
çox qiy mətli zərli ipək parçalar to xunur... Buraya Hindistandan, Bağdaddan,
Mosuldan... ma llar gətirilir; xarici ma llar almaq məqsədilə latın tacirləri də gəlirlər.
ġəhərdə daĢqaĢ boldur. Təbrizə gələn tacirlər böyük mənfəət əldə edirlər".
Mənbələrdə Bərdə ipəyin in böyük bir hissəsinin Farsa və Xuzistana ixrac
edildiy i qeyd olunur. ġirvandan, xüsusilə Bakıdan baĢqa Ģəhərlərə və qonĢu
ölkələrə dəri tuluqlarda neft ixrac edilirdi. A zərbaycanda yetiĢdirilən taxıl, pambıq,
çəltik (düyü), qarğ ıdalı (peyğəmbəri), paxla, qoz, fındıq, Ģabalıd, mövüc, kiĢmiĢ,
62
zəfəran, duzlan mıĢ və qurudulmuĢ balıq (Ģahmayı), nar, armud, kah ı, heyva, Ģaftalı,
əncir, ərik, yemiĢ, sumax, ü zü m, narınc, tut, badam və s. meyvələr qonĢu ölkələrə
ixrac edilird i.
Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Bakı, Beyləqan, Marağa, ġəmkir
Ģəhərlərində iri bazarlar mövcud id i. Böyük Ģəhərlərdə, adətən, bir neçə məhəllə
bazarı da olu rdu. Əsas bazar Ģəhərin mərkəzi hissəsində yerləĢirdi. Bazarlarda,
adətən, misgərlərin, dəmirçilərin, dulusçuların, zərgərlərin, bəzzazların,
meyvəsatanların ayrıca ticarət guĢələri olurdu. Yaxın ġərqin baĢqa ölkələrind ə
olduğu kimi, Azərbaycanda da bazarlar örtü lü id i və hasara alınırd ı.
Karvan ticarətinin geniĢlən məsi ilə əlaqədar olaraq Ģəhərlərdə və ticarət
yolları üzərində xeyli karvansara tikilmiĢdi. Bu dövrdə tikilmiĢ ticarət
obyektlərindən Təbrizdəki Zübeydə karvansarasını, Culfa, Salyan (XIV əsr), Bakı
(ĠçəriĢəhər), Bu xara, Mu ltanı və Qa radağda mövcud olmuĢ karvansaralar göstərilə
bilər. Ticarət yolları kənarında karvanları qaçaq və quldurların basqınından
qorumaq üçün karvansalar adlanan xüsusi keĢikçi dəstələri qoyulurdu.
XIII-XIV əsrlərdə A zərbaycan Çin, Hindistan, Ġran, Ġraq, Misir, Ermən istan,
Gü rcüstan, Dağıstan, Rusiya və Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı.
Azərbaycan xarici ölkələrə xam ipək, yun və pamb ıq, neft, du z, q ızılı boya,
zəfəran, ədviyyat, Ģabalıd, düyü, zoğal, badam, mü xtəlif növdən olan zərif parçalar,
xalça, mis, ağac və saxsı məmulatı ixrac edirdi. Mənbələrdə qeyd edilir ki, Ġtaliya
və Fransaya xeyli miqdarda ġirvan ipəyi aparılırdı. Xarici ölkələrdən Azərbaycana
nəfis ipək və zəri, pamb ıq parçalar, fil sümüyü, metal məmu latı, boya, ədviyyat,
dərman, mal-qara, xəz və s. id xal edilirdi. Marko Po lo məlu mat verird i ki,
Hindistandan, Bağdaddan və Mosuldan Təbrizə xey li əmtəə gətirilirdi. Qərb
ölkələri ilə olan ticarətdə venesiyalı və genuyalı tacirlər mühüm rol oynayırdılar.
XIV əsrin sonlarında Genuya tacirləri Təbrizdə, ġamaxıda və Ba kıda olmuĢlar. Bu
dövrdə Azərbaycan Avropa tacirlərin in diqqətini cəlb edirdi. On lar ipək almaq
üçün burada xammal mənbəyi və bazar axtarırdılar. Genuya və Venesiya tacirləri
Xəzər dənizində də ticarət donanması saxlayırd ılar. On lar Xəzər dənizi sahillərində
yerləĢmiĢ Ģəhərlərdə öz nümayəndəliklərini yarat mıĢdılar.
Bakıda, Naxçıvanda, Beyləqanda, ġamaxıda, Gəncədə aparılmıĢ arxeolo ji
qazıntılar nəticəsində Ġranın Rey, KaĢan, Sultanabad Ģəhərlərində istehsal olunmuĢ
saxsı qab qalıqları aĢkara çıxarılmıĢdır. Azərbaycanın mü xtəlif yerlərindən (Bakı,
Gəncə, ġamaxı, Beyləqan, Gü lüstan qalası, Qaleyi-Buğurd, Naxçıvan, Qəbələ,
Bəndovan, Qırxçıraq və s.) Çində hazırlan mıĢ yüksək keyfiyyətli saxsı qablar da
tapılmıĢdır. Bu qablar XII-XIII əsrlərdə Orta Asiya və Ġran, ya xud Hind o keanı,
Fars körfəzi və Bağdad yolu ilə Azərbaycana gətirilmiĢdir. Bu dövrdə Azərbaycana