109
Uzun Həsən feodal özbaĢınalığını məhdudlaĢdırmaq və vergi lərin yığılması
zaman ı sui-istifadə hallarını aradan qaldırmaq la iqtisadiyyatın inkiĢafına təkan
verdi.
Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub da müə mmalı Ģəkildə həlak oldu (1490).
Sonuncu Ağqoyunlu padĢahlarından Gödək Əh mədin dövründə, 1497-ci ildə vergi
islahatını həyata keçirməyə yenidən cəhd göstərildi. Əh məd Uzun Həsənə qarĢı
üsyan qaldırmıĢ və Türkiyəyə qaçmıĢ Uğurlu Məhəmmədin oğlu idi. Uğurlu
Məhəmməd Sultan Mehmedin qızı ilə evlən miĢ və bu izdivac nəticəsində Əhməd
doğulmuĢdu. O, Sultan Bayazid in sarayında mükəmməl təhsil almıĢ və Osmanlı
hökmdarın ın qızlarından biri ilə evlən miĢ di. Əh məd Uzun Həsənin nəvələri o lan
Baysunqurla (Yaqubun oğlu) Rüstəm (Maqsudun oğlu) arasında Ģiddətli mübarizə
getdiyi zaman Azərbaycana gəlmiĢdi.
Əh məd ruhanilərə və mü lki idarə baĢçılarına arxalanmaq la hərbi-feodal
əyanlarını zəiflətməyə çalıĢırd ı. Bu dövrdə Osmanlı Tü rkiyəsində dövlət
hakimiyyətinin mərkəzləĢdirilməsi sahəsində böyük uğurlar qazanılmıĢdı və
əmirlər Əh məd i " Ru m padĢahlarının üsulu ilə" hərəkət etməkdə günahlandırırd ılar.
Xandəmir yazırd ı ki, Əh məd rə iyyətə və əkinçilərə ədalət qaydalarının tətbiq
olunduğunu elan etdi. O, "Ģəriətin himayə bayrağını qaldırdı və hökm verd i ki,
vergilər Ģəriətə uyğun surətdə qoyulsun, vəzirlər, divan məmurları kəndlilərə
Ģəriətdən xaric b ir d inar və bir man (buğda) da almaqla əziyyət verməsinlər,
rəiyyəti divan vergilərindən azad bilib, heç kəsi ixracat və Ģiltaqatla incitməsinlər".
Sonra onun fərmanı ilə mü lk sahiblərinin soyurqal hüquqları ləğv olundu, çalma
sahibləri (ərbabi-əmaim) vergilərdən azad edildilər. Əh məd sələflərinin hərbi-
feodal əyanlara vermiĢ olduqları imtiyaz fərman larını qanunsuz elan etdi. O,
bununla xəzinəni zəngin ləĢdirməyə çalıĢır, vergiləri azaltmaq üçün zəmin yaratmaq
istəyirdi. Onun islahatı tayfa əmirlərinə qarĢı yönəldilmiĢdi, ruhanilərin isə
soyurqalları saxlanılmıĢdı. Feodal sinfinin qabaqcıl nümayəndəsi kimi Əh məd baĢa
düĢürdü ki, kəndlilərin vəziyyətini yüngülləĢdirmədən Ģəhər iqtisadiyyatını və kənd
təsərrüfatını yüksəltmək mü mkün deyildir.
Monqol hakimləri tərəfindən tətbiq olunmuĢ vergi və mükəlləfiyyətlərin
ləğv edilməsi, islama, Ģəriətə qayıtmaq ideyaları xalq kütlələri arasında geniĢ
yayılmıĢdı. Əh mədin, həmçin in onun sələfləri olan Yaqubun və Uzun Həsənin
islahatları bu ideyaları təmin etmək istəyirdi. O, bu siyasəti həyata keçirərkən
mərkəzi dövlət aparatın ın möhkəmləndirilməsində maraqlı o lan ruhanilərə və mü lki
bürokratiyaya da arxalanırdı. Gü man etmək olar ki, Uzun Həsənin dövründə xalq ın
vəziyyəti b ir qədər yüngülləĢ miĢdi.
110
Uzun Həsənin varisi olan Yaqub öz hakimiyyətinin baĢlanğıcında vergiləri
70 min tü mən məbləğ ində azaltmağa məcbur o ldu. O, atasının əmirlərin
özbaĢınalığın ı məhdudlaĢdırmaq siyasətini davam etdird i.
Yaqubun tərbiyəçisi və vəziri olan Qazi Ġsa yeni torpaq -maliyyə islahatını
həyata keçirmək üçün plan tərtib etdi. Ehtimal etmək olar ki, onun əsas məqsə di
soyurqal torpaq sahibliyin i a za lt maq və torpaq vergisinə yeni əlavələr et mə k idi.
Saray tarixçisi Fəzlu llah ibn Ruzbihan Ģahın bu sahədəki tədbirlərinin səbəbini izah
edərək yazırd ı: " Çing iz xanın zaman ından etibarən torpaq iĢi pozulmuĢ, müsəlman
hüququ Çingiz Yasası ilə sıxıĢdırılmıĢdı və Ģahın qanuni istəyi Ģəriətin müəyyən
etdiklərin i həyata keçirmək id i". Tarixçinin sözlərinə görə, Qazi Ġsa çalıĢırd ı ki,
əsas gəlir mənbəyinə daxil olan torpaqlardan aĢkar yollarla pul toplansın və
mü xtəlif tamğalardan olan gəliri ödəyən qanuni məb ləği almaq la islama zidd olan
bu vergini ləğv etmək iĢini asanlaĢdırsın. Yaqubun islahatının son məqsədi tamğanı
ləğv etmək olmuĢdur. 1489-cu ilin əvvəllərində Qazi Ġsa islahatı həyata keçirməyə
baĢladı.
Qazi Ġsa yeni vergi məb ləğini müəyyən etmək üçün torpağın sahəsini
dəqiqləĢdirmək iĢini vəzirə həvalə etdi. Divan əmiri Nəc məddin Məsud Pərvanəçi,
divan müĢrifi vəzir ġərəfəddin Mahmud Deyləmi də bu planla tanıĢ idi. ġərəfəddin
Mahmud qardaĢı Ġmadəddin ġeyx Əli ilə birlikdə yerlərdə torpağın təftiĢi üçün
öncə Farsa və Ġraqi Əcəmə göndərilmiĢ di. Yerlərə göndərilmiĢ bukavullar d ivan
iĢçilərin in torpaq sahəsinin ölçüsünü və qiymətini müəyyənləĢdirdilər, soyurqalın
(həşvi və xərci) ləğv olunduğunu elan etdilər. Dövlət və xəzinə ərazilərindən
verilmiĢ xeyli soyurqal ləğv olundu. Ġslahat yalnız ruhanilərin deyil, hərb i tayfa
əyanlarının soyurqallarına da to xunurdu.
Ġslahat keçirmək cəhdləri Yaqubun qəflətən ölümü ilə dayandırıldı. Qazi Ġsa
Qarabağda Əmir Sufi Xəlil Mosullunun əlinə keçd i və əzabla edam edildi.
Beləliklə, islahat Ağqoyunlu hərbi, köçəri əyanların ın güclü müqaviməti
nəticəsində uğursuzluqla nəticələndi. Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub da müə mma lı
Ģəkildə həlak o ldu (1490).
Sonuncu Ağqoyunlu padĢahlarından Gödək Əh məd in dövründə, 1497-ci
ildə vergi islahatını həyata keçirməyə yenidən cəhd göstərildi. Əh məd Uzun
Həsənə qarĢı üsyan qaldırmıĢ və Türkiyəyə qaçmıĢ Uğurlu Məhəmmədin oğlu idi.
Uğurlu Məhəmməd Sultan Mehmedin qızı ilə evlən miĢ və bu izdivac nəticəsində
Əh məd doğulmuĢdu. O, Sultan Bayazidin sarayında mükəmməl təhsil almıĢ və
Osmanlı hökmdarının qızlarından biri ilə evlənmiĢdi. Əh məd Uzun Həsənin
nəvələri o lan Baysunqurla (Yaqubun oğlu) Rüstəm (Maqsudun oğlu) arasında
Ģiddətli mübarizə getdiyi zaman A zərbaycana gəlmiĢdi.