Ola bilsin Kİ, tan rıçılıq özünəqədərKİ m ifoloji dünyagörüşünü
tam am ilə inKar etməK gücündə olm am ışdır. LaKİn o, m ahiyyət eti-
barilə, türK düşüncəsində, ən azı, təKallahlığm ərəfəsi idi. TürKÜs-
tanda geniş yayılm ış əfsanəyə görə, A llahm rəsulu Məhəmməd me-
raca çıxdığı gecə peyğəm bərlər arasında tanım adığı b ir şəxsi görm üş
və Cəbrayıldan onun hansı peyğəm bər olduğunu soruşm uşdu. Cəbra-
yıl cavab verm işdi Kİ, o, peyğəm bər deyil, 333 il sonra TürKÜstanı
dinim izə döndərəcəK Satıq B uğra xanm ru h u d u r...
TürKİərin İslam ı qəbul etdiyi dövrün tarix ç ilə ri yazırdılar Kİ,
türKİər həm işə təK b ir T anrıya in a n ır, ərəblərin də eynilə b ir A llaha
inanm aları onları islam a y ax m laşd ırırd ı.
Qədim türK mifologiyası üm um türK eposunda tanrıçılıq qədər bö-
yÜK rol oynam am ışdır və oynaya də bilməzdi. MÜKəmməl epos təfəK-
Kürü üçün təK bir Tanrı (təK bir hÖKmdar, təK bir qəhrəman!..) lazım
idi. Ona görə də qədim türK eposunun (m üxtəlif mənbələrdə bu və ya
digər şəKİldə m ühafizə olunmuş dastanlarm ) əsas qəhrəm anları “Tan-
r ı ” obrazınm tran sfo rm ları olan hÖKmdar-qəhrəmanlardır Kİ, onlarm
iradəsi həm in dastanı yaradan epos təfəKKÜrünün (xalqm, etnosun, et-
nİK-mədəni sistem in və s.) bilavasitə iradəsidir. Tanrı türK insanm ı,
türK
cəmiyyətini,
türK
dövlətini (və
türK
hÖKmdarını) hifz edir.
Qərbdə əvvəl x ristia n lığ m , sonra islam ın, Şərqdə islam ın (oğuz-
la r arasm da), buddizm in və m aniçiliyin (Karluq-uyğurlar arasm da)
yayılm ası qədim (ümum-) türK eposuna həm in dinlər - dünyagörüş-
lərilə əlaqədar m üəyyən m otivlər, ideyalar g ə tirir. Əsasən V -X əsr-
lərdə baş verən beynəlxalq m ənəvi-ideoloji KontaKtların nəticəsində
türK eposu Şərqdə Çin-Tibet, H ind-İran, ərəb, Qərbdə isə germ an,
SKandinav, slavyan eposları ilə qarşılaşır.
IX- XI əsrlərdə aşağıdaKi türK etnİK-Kulturoloji regionları for-
m alaşır
kİ,
bu da qədim (ümum-) türK eposunun diferensiasiyası üçün
etnİK-ictimai zəmin olur: TürKÜstan, yaxud MərKəzi Asiya; Şimal-
Qərb, yaxud Şərqi Avropa; Cənub-Qərb, yaxud Qafqaz-KiçİK Asiya.
BeləlİKİə, qədim türK eposunun zənginliyi, ideya-estetİK mü-
Kəmməlliyi ta n rıç ılığ m fəlsəfi idraK im K anlarm m genişliyi ilə, türK-
lərin ta rix in in , iqtisadi, ictim ai və siyasi h əy atlarm ın zənginliyi,
çoxtərəfliliyi, fəallığı ilə, nəhayət, onlarm A ltaydan A vropanm içə-
rilərin ə qədər geniş bir coğrafiyada, m üxtəlif xalqlarla, etnoslarla
fəal əlaqədə olub üm um dünya proseslərində ardıcıl iştiraK etm ələri
ilə bilavasitə bağlıdır. Məhz b ü tü n b u n larm vəhdətdə təsirin in nəti-
cəsidir Kİ, qədim türK epİK ənənəsi həm Şərq, həm də Qərb xalqları-
nm epos təfəKKÜrünə, ədəbiyyatm a, m ədəniyyətinə tə sir göstərməK-
lə yanaşı, xüsusilə I minillİKdə, Şərq epİK-mədəni ənənələrinin Qər-
bə daşınm asında çox m ühüm rol oynamış, təxm inən min il ərzində
Şərqlə Qərb arasında əsas mənəvi-Kulturoloji ötürücü olm uşdur.
Qədim türK epos təfəKKÜrünün m üxtəlif mənbələrdə zəmanəmizə
qədər gəlib çıxmış əsas əsərləri mətnşünaslıq səciyyəsinə, mühafizə
olunma üsuluna görə bir-birlərindən fərqlənir: onların çox az bir his-
səsi uzun zaman şifahi şəKİldə xalq arasm da dolaşmış, yalnız son dövr-
lərdə yazıya alınm ışdır; əKsər hissəsi isə orta əsrlərdə türK və ya qey-
ri-türK dilli mənbələrə səpələnmiş, həmin mənbələrdə ya bilavasitə
əks
olunmuş, ya da mətndə “gizlədilmiş” (məsələn, Ə.Firdovsinin “Şahna-
mə”sində olduğu Kİmi) dir - türK epos təfəKKÜrünü (onun mətnlərini)
bərpa etməK işi elmi vəzifə Kİmi bu gün də qarşıda dayanmaqdadır.
Qədim türK dastanları, əsasən, e.ə. I m inilliyin o rtalarından
meydana çıxsa da, epos ənənəsinə uyğun olaraq, daha qədim dövrlə-
rin hadisələri, ictim ai, etİK- estetİK əhval-ruhiyyəsi də onlarda öz
ək-
sini tapm ışdır. A parıcı ovqat, dünyagörüşü, etnİK-ictimai emosiya
isə məhz dastan ların form alaşdığı dövrə aiddir.
“Qədim türK eposu” bir anlayış Kİmi bir də ona görə şərtid ir Kİ,
onun təzah ü r form alarm m həcmi, mənzum, yaxud m ənsur formada
olması, dil-üslub xüsusiyyətləri barədə KonKret m əlum at yoxdur; ar-
tıq qeyd edildiyi Kimi, mənbələrdə həmin əsərlərin, əsasən, “qısa məz-
m unu” və ya “sü je t”i m ühafizə olunm uşdur. Belə məzmun və süjet-
lərin özü də bir sıra hallarda ya tam deyil, ya da “m üasirləşdirilm iş”,
müəyyən məqam ları təh rifə m əruz qalm ışdır. Çin və ya İran mənbə-
lərində m ühafizə olunmuş qədim türK dastanlarm da (əslində, dastan
süjetlərində) nəinKİ bir sıra m otivlər, h ətta adlar belə dəyişİKİiyə mə-
ruz qalmış, türK adları Çin və ya İran adları ilə əvəz edilm işdir... Bü-
tün bunlarla bərabər, qədim
türK
dastanları qədim (ümum-)
türK
epo-
sunu “reKonstruKSİya” etməK üçün yeganə m ühüm mənbələrdir.
Əlbəttə, epos (eləcə də qədim türK eposu) sadəcə dastan deyil, apa-
rıcı etnİK-milli ideyamn təzyiqi ilə m üxtəlif süjetlər, m otivlər verən,
mənsub olduğu xalqm ictimai-estetİK təfəKKÜrünün əsaslarm ı (və in-
cə nüanslarm ı) bütövlÜKdə ifadə edən möhtəşəm dastan-potensiyadır.
Onu tam halında bərpa etməK olmaz, mövcud mənbələr əsasmda yal-
nız tə s ə w ü r etməK mümKÜndür
k
İ, həmin təsəvvür ideya-estetİK, po-
etexnologiya və s. Komponentlərin üzvü vəhdətini tələb edir.
Qədim türK m ifoloji dünyagörüşünün (və epos təfəKKÜrünün)
İİk
mÜKəmməl m əhsullarından olan Düyanm yaranm ası haqqm da təsəv-
vür - d astanı XIX əsrdə böyÜK türKoloq V.Radlof A ltaydan yazıya
alm ışdır. Y arandığı dövrdən
İkİ-üç
min il sonra yazıya alm m asm a
.r ı,- ;
i . .
■ .
1 .
.
f
l W
XİTZ&XANAS/ |
Dostları ilə paylaş: |