136 |
İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013-----------
konuma sahip olanların görüşleri de hep entellektüel mahfillerde
saklı kalmıştır. Örneğin Mutezîlî bir düşünür olan Zemahşerî’nin
‚Gerçek iman kişinin hakikatten emin olması, sonra iç itikadını dil ile
ifade etmesi ve sonra onu ameli ile teyit etmesinden ibarettir. İç
itikadı olmayan kişi, dili ile istediği kadar şahadette bulunsa da
hayırlı işler işlese de münafıktır. Lisanen ikrar etmeyen, kâfir; fiilen
işlemeyen de fasıktır‛
112
görüşü Mutezilî ekol tarafından çok iltifat
görmemiştir.
3.3. İhsan-Ahlak ilişkisi
İhsan kavramı ve muhtevası daha çok Mutezile ve Ehl-i Sünnet
arasında tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmada adalet ilkesini öne
çıkaran Mutezile, bir yandan Allah’ın ahlakî kemalini her türlü
şaibeden uzak tutmak, diğer taraftan ise insanın sorumluluğunu
ahlaki bir zemine oturtmak isterler.
113
Eş’ariler Allah’ın iradesini her
türlü sınırlamanın ötesinde gören bir yol takip etmiştir.
114
Matürîdîler
ise, insan aklının ahlaki değerleri kavrayacak güçte olduğunu ve güç
yetirilemeyenle kulun mükellef tutulmasını aklen, hikmet açısından
abes ve saçma kabul ederek bu konuda Mutezile’ye yakın bir görüş
sergilemişlerdir.
115
Bu meselede
Ehl-i
Sünnet’in
görüşlerini
benimseyen tasavvuf ehli ise konuyu asıl Allah-kul münasebetinin
ahlakî boyutu açısından ele almıştır.
İnsana nisbet edildiği ayet ve hadislerde ihsan kavramı iki
bağlamda kullanılır:
a- ‚Yaptığını güzel yapmak‛ şeklinde özetlenen anlamına
uygun olarak, kulun Allah’a karşı hissettiği derin saygı, bağlılık ve
itaat ruhunu ve bu ruh halinin ürünü olan iyi davranışları kapsar.
Nitekim Cibril hadisinde ihsan Allah Resulü tarafından şu şekilde
tanımlanmıştır: ‚İhsan, Allah’ı görür gibi ibadet etmendir; çünkü sen O’nu
112
Zemahşerî, Keşşâf, I, 132.
113
Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, Kahire 1962, I, 177-178, II, 132.
114
Cüveynî , İmamu’l-Haremeyn, el-İrşâd, Beyrut 1985, ss. 203-205.
115
Matürîdî, Ebû Mansur, Kitabu’t-Tevhid, ss. 351-352.
Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE
| 137
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013-----------
görmesen de o seni görmektedir.‛
116
Bu minvalde Fîrûzâbâdî ihsanı,
imanın özü, ruhu ve kemali, dolayısıyla kulluk mertebelerinin en
üstünü olduğunu belirtir.
117
b- İhsan, hilm erdeminden kaynaklanan bir anlayışla kişinin
başta annesi ve babası olmak üzere diğer insanlar karşısındaki
sevgiye dayalı özverili tutumunu ifade eder.
118
İhsan kavramı, ‚iyi amelleri en güzel bir şekilde yapmak‛
manasıyla ele alındığında asıl maksadı ifade etmede daha kapsayıcı
bir özellik arz ettiği görülecektir. İbadetleri yerine getirme
bağlamında İhsan kelimesinin keyfiyet yönünden anlamı; Bireyin
Allah’a, insanlara ve diğer varlıklara karşı görevlerini yerine
getirmesidir.
119
Bu kavram geniş bir perspektiften şu sınıflandırmayla
ele alınır:
1- Allah’a karşı ihsan: Bu anlamdaki ihsanı, Hz. Peygamber
(sav) ‚ihsan Allah’ı görüyor gibi O’na kulluk yapmandır‛
120
şeklinde dile
getirmiştir ki sonsuz kerem, kemal ve azamet sahibi yüce Allah’a
karşı insanın kulluğunu O’nu görüyormuşçasına en güzel bir şekilde
yapması gerektiğini ifade eder. Allah’ın her an kullarının yanında
bulunduğunu, yapılan her şeyden haberdar olduğunu bilerek hayatı
devam ettirme, her türlü gayr-ı ahlâkî davranışlar ve düşüncelerden
uzak kalmasını sağlayacaktır.
2- İnsanlara karşı ihsan: Bireyin insanlara karşı ihsanı, daima
onları dünyevî ve uhrevî mutluluk ve huzuruna yarayacak şekilde
hareket etmesidir. Kur’ân, insanın kendisi dışındakilerle ilişkilerinin
116
Buharî, Tefsir, 31/2.
117
Fîrûzâbâdî, Beşâ’iru zevi’t-temyiz fî letâifi’l-Kitabi’l-Aziz, el-Mektebetü’l-İlmiyye,
Beyrut ts., II, 465.
118
Mustafa Çağrıcı, ‚İhsan‛, DİA, XX, İstanbul 2001, s. 545.
119
Yener Öztürk, ‚Hayır ve Şerri Özetleyici Muhtevasıyla Nahl 90. Ayetin
Düşündürdükleri‛, EKEV Akademi Degisi –Sosyal Bilimler-, 2005, cilt: IX, s.22, ss.92-
93.
120
Buharî, İman, 37; Müslim, İman, 1, 5; Nesâî, İman, 6; Ebû Dâvûd, Sünnet, 17;
Tirmizî, İman, 4.
138 |
İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013-----------
huzur ve ahenk içerisinde yürümesini sağlayacak bir esas olarak
belirlediği adalet prensibi üzerine ihsan şuurunu da yerleştirmeyi
hedeflemiştir. Böylece istikamet ölçülerinin yanına inceliği ve letafeti
de koymuştur.
Mevdûdî Bu ayetteki ihsan kavramının muhtevasına cömertlik,
hoşgörü, af, merhametli olma, nazik olma, bencil olmama gibi
anlamlarında dâhil olduğunu belirttikten sonra, ihsan kavramını
adalet kavramı ile birlikte şöyle ele alır: ‚Adalet sağlıklı ve dengeli bir
toplumun temeli ise, ihsan onun mükemmele erişmesidir. Bir taraftan
adalet toplumu hakların çiğnenmesi ve zulümden korurken, diğer
taraftan ihsan, toplumu huzurlu ve mutlu yaşamaya değer bir hale
getirir. İhsan şuurunun oluşmadığı bir toplumda, sevgi, şükran,
cömertlik, fedakârlık, samimiyet ve müsamaha gibi hayatı yaşanır
kılan yüce değerlerin oluşmasını sağlayan insanî nitelikler
oluşamaz.‛
121
İslâm dini inançların gerektirdiği özel durumların dışında,
insana insanca muamele yapmak bakımından evrensel bir karakter
arzeder. Bu ilkelerden hareket edilen ahlak anlayışına göre din, dil,
ırk, milliyet farkı gözetmeksizin bütün insanlara eşit muamele
yapmak, müslim ve gayr-i müslim bütün insanların haklarına saygı
göstermek, onlara insanî muamele dışında hiçbir zulümde
bulunmamak dinin emirleri içerisinde yer almaktadır.
122
c- Diğer canlı varlıklara karşı ihsan: İnsanın evrendeki bütün
canlılarla olan irtibatında ihsan bilinci içerisinde hareket etmesi
şeklinde yorumlayabiliriz. Bu hususta Hz. Peygamber (sav) ‚Allah her
şey hususunda ihsanla muameleyi yazdı (emretti). Binaenaleyh meşru olan
bir katli gerçekleştirdiğinizde onu güzelce (ihsanla) yerine getiriniz. Keza
121
Mevdudî, Ebu’l-A’la, Tefhîmu’l-Kur’ân, İnsan Yayınları, İstanbul 1986, III, 48-49.
122
Hasan Küçük, Mukayeseli İslam ve Batı Felsefelerinde Sistematik Problemler, Fatih
Yayınevi, İstanbul 1980, s. 529.
Dostları ilə paylaş: |