K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Göründüyü kimi, Qərb və ġərq problemi və irrasional idrak ayrılıqda alimləri maraqlandırıb tədqiq olunsalar da, irrasional idrakın Qərb-ġərq kontekstində, yəni hər ikisinin kompleks Ģəkildə öyrənilməsi müəyyən dərəcədə kölgədə qalmıĢdır. Deyilənlərlə yanaĢı, onu da bildirək ki, dünya fəlsəfə tarixində bizim tanıĢ ola bildiyimiz əsərlər sırasından yalnız Məhəmməd Ġqba- lın və Səlahəddin Xəlilovun görüĢlərində bizim araĢdırmamızın ideya istiqaməti və qarĢısına qoyduğu məqsəd qismən öz əksini tapmıĢdır. Pakistan filosofu Məhəmməd Ġqbal özünün «Ġslamda dini düĢüncənin yenidən doğuĢu» adlı əsərində bəĢəriyyətə daha ali məqsədlər aĢılayan yeni düĢüncənin formalaĢması yollarını Ģərh edərkən məhz irrasional idrak formasına müraciət edir və onu Ġslam kontekstində təqdim edir. M.Ġqbaldan sonra eyni məqsəd və istək azərbaycanlı filosof Səlahəddin Xəlilovun da bir sıra kitab və məqalələrində nəzərə çarpmaqdadır. O, «ġərq və Qərb. ÜmumbəĢəri ideala doğru» kitabının «ġərq və Qərb: vəhdətə doğru» (s. 289-383) və «ġərq və Qərb: fəlsəfi və ədəbi-bədii inteqrasiya» (s. 383-479) bölmələrində Qərb və ġərq hikmətlərinin müqayisəli təhlili vasitəsilə yeni bir düĢüncə istiqamətinin formalaĢması yollarını təqdim edir. Bununla belə, nəzərə alsaq ki, M.Ġqbal məsələyə yalnız Ġslam kontekstində yanaĢmıĢ, S.Xəlilov isə yeni düĢüncənin rasional istiqamətdə inkiĢaf etdirilməsinin tərəfdarıdır, onda bizim araĢdırmamızı hər iki filosof arasında orta bir mövqe kimi də xarakterizə etmək olar. Tədqiqatda baĢlıca iki məqsədimiz vardır ki, bunlardan birincisi Qərb və ġərq fəlsəfə tarixində irrasional idrakın inkiĢaf qanunauyğunluqlarını izləmək və onun hər iki regiona xas spesifik cəhətlərini araĢdırmaqla Qərb və ġərq mənəvi mədəniyyətində nisbətən az araĢdırılan bir mövzunu iĢıqlandırıb təhlil etməkdir. Ġkinci məqsədimiz isə irrasional idrakı idrak nəzəriyyəsinin vacib və ayrılmaz bir mərhələsi, rasional təfəkkürü tamamlayan və kamilləĢdirən bir təfəkkür forması kimi təqdim etməklə yaĢadığı bölgədən asılı olmayaraq onun hər bir yüksək Ģüurlu və əxlaqlı insana xas olmasını göstərməkdir. Məqsədimizin tam açıqlanması üçün qarĢıya aĢağıdakı vəzifələr qoyulmuĢdur: Ġrrasional biliyin mahiyyətini təhlil etmək və əsas mənbələrini göstərmək. Giriş 13 Ġdrak nəzəriyyəsinin əhəmiyyətli tərəfi kimi irrasional idrakın daha sistemli təhlili üçün Qərb və ġərq filosoflarının görüĢləri əsasında onun kateqorial aparatını təyinləĢdirmək. Rasional və irrasional təfəkkürlərin qarĢılıqlı təsirini araĢdırmaq və irrasional idrakın ümumiyyətlə idrak prosesinin əhəmiyyətli bir hissəsi olmasını əsaslandırmaq. Ġrrasional idrakın struktur və metodlarını müəyyənləĢdirib Qərb və ġərq düĢüncəsinə müvafiq olaraq fərqlərin və onların yaranma səbəblərinin Ģərhini vermək. Orta əsrlərdə irrasional idrakın inkiĢaf qanunauyğunluqlarını göstərmək. Qərb və ġərq fəlsəfə tarixində irrasional idrakın daha çox aktuallıq kəsb edən prinsiplərin tədqiqi vasitəsilə onların hər bölgəyə xas spesifik xüsusiyyətlərini araĢdırmaq, oxĢarlıq və müxtəlifliklərin səbəblərini aydınlaĢdırmaq. Ġrrasional idrakı qərbli və ya Ģərqli təfəkkürünün məhsulu olmayıb, Mütləq Həqiqəti axtaran və Ġnsan adının ucalığını dərk edən Ġnsana xas olduğunu, yəni onu özünüdərk üsulu kimi göstərmək. Tədqiqat mövzusu bilavasitə Orta əsrləri əhatə etsə də, problemin təĢəkkül və inkiĢaf tarixini məntiqi ardıcıllıqla izləmək məqsədi ilə bir sıra qədim dövr mütəfəkkirlərə də müraciət edilmiĢdir. Bunlardan Hermes Trismeqistin, ZərdüĢtün, Platonun, Plotinin əsərlərini göstərmək olar. Qeyd etdiyimiz kimi, Orta əsrlərdə müqəddəs kitabların nazil olması və dinlərin təĢəkkül tapması fəlsəfi dünyagörüĢün formalaĢmasında əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Bunu nəzərə alaraq Bibliya və Qurani-Kərim də tədqiqatın ilk mənbələri sırasına daxil edilmiĢdir. Danılmaz faktdır ki, həm Qərb, həm də ġərq fəlsəfə tarixində öz dünyagörüĢündə irrasional düĢüncəyə kifayət qədər yer ayıran mütəfəkkirlər və tədqiqatçılar vardır. Təbii ki, onların hamısını bir monoqrafiya çərçivəsində əhatə etmək mümkün deyil. Bu səbəbdən biz, müəlliflik hüququmuzdan istifadə edərək, yalnız irrasional idrakın inkiĢaf tarixində əhəmiyyətli rol oynadığını hesab etdiyimiz bəzi mütəfəkkirlərin yaradıcılığına ilk mənbə kimi müraciət etmək qərarına gəldik. Tədqiqatın əsas ideya xətlərindən biri irrasional idrakın mahiyyətinin açıqlanması və inkiĢaf tarixinin izlənməsi olduğundan araĢdırmamız zamanı baĢlıca olaraq irrasional dünyagörüĢlü və ya 14 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk fəlsəfi görüĢlərində irrasional təfəkkürün üstünlük təĢkil etdiyi mütəfəkkirlərə müraciət etmiĢik. Qərb filosoflarından Müqəddəs Avqustinin, Dionisiy Areopaqitin, Bonaventuranın, Nikolay Kuzanlının, Nikol MalbranĢın, M.Ekxartın və digərlərinin, ġərq mütəfəkkirlərindən isə Mənsur Həllacın, Cüneyd Bağdadinin, ġihabəddin Sührəvərdinin, Əbu Hamid Qəzalinin, Eyn əl-Qüzat Miyanəcinin, Mühyiddin Ġbn Ərəbinin və baĢqalarının əsərlərini tədqiqatımızın əsas mənbələri sırasındadır. Bununla yanaĢı monoqrafiyada problemlə bağlı müasir çoxsaylı araĢdırma və tədqiqatlardan da istifadə edilmiĢdir. Ġrrasional idrakın orta əsr Qərb və ġərq mütəfəkkirlərinin görüĢləri əsasında araĢdırılması və əsərin baĢlıca ideya xəttinin təhlil olunması bir sıra yeniliklərin əldə edilməsinə səbəb olmuĢdur: Postsovet məkanında nisbətən az müraciət edilən və idrak nəzəriyyəsinin əhəmiyyətli tərəfi olan irrasional idrak ilk dəfə orta əsr Qərb və ġərq mütəfəkkürlərinin görüĢləri əsasında araĢdırılmıĢdır. Ġrrasional biliyin mahiyyəti xarakterizə edilmiĢ və mənbələri Ģərh edilmiĢdir. Ġlk dəfə irrasional və mistik biliklər arasında müqayisəli təhlil aparılaraq oxĢar və fərqli cəhətləri göstərilmiĢdir. Ġlk dəfə irrasional idrakın kateqorial aparatı, prosesin struktur və metodları təhlil və təqdim edilmiĢdir. Ġrrasional idrakı ümumiyyətlə idrak prosesinin əhəmiyyətli və ayrılmaz hissəsi kimi təqdim etməklə idrak nəzəriyyəsinin fəlsəfi təhlilinə yeni istiqamət verilmiĢdir. Ġrrasional idrakın Qərb və ġərq regionları üçün səciyyəvi xüsusiyyətləri təhlil edilərək mövcud fərqlərin səbəbləri göstərilir. Ġrrasional idrakın Qərb və ġərq fəlsəfi təfəkküründəki ümumi cəhətlər araĢdırılmıĢ və bununla da onun vahid inkiĢaf xətti və bütöv strukturu təqdim edilmiĢdir. Tədqiqatın gediĢindən yaranan zərurətdən və Ģərhin daha anlaĢıqlı və dolğun olması məqsədilə elmi ədəbiyyata antrpoloji panteizm, vəhdət əl-nur kimi yeni terminlər gətirilmiĢdir. Problemin daha aydın təsviri və təqdimi məqsədilə irrasional idrak prosesinin, panteizmin və vəhdət əl-vücudun qrafik sxemləri çəkilmiĢdir. Tədqiqat mövzusunun aktuallığı, onun elmi ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklər və qarĢısına qoyduğu məqsədlər onun nəzəri və praktiki əhəmiyyətini artırmıĢ olur: Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|