45
sənədlərin qiymətini yüksəldir. Sənədlərin gəliri sabit olduğundan
qiymətlərin yüksəlməsi faiz həddinin düşməsi, tərsi durumda isə faiz
həddini yüksəldir.
Məcburi ehtiyat norma siyasəti (MEN). Məcburi ehtiyat
norma siyasətinindəyişdirilməsi bankın pul miqdarını nəzarət etmədə
son dərəcə təsirli bir alətdir. Bilindiyi kimi banklar əmanətlərin
müəyyən bir nisbətini nəğd olaraq qarşılıq adı altında tutmaq
məcburiyyətindədir. MB bu qarşılıq nisbətini azaltmaq və ya da artır-
maqları ilə bankların pul yaratma imkanlarını genişlədir. Bir sözlə
Mərkəzi Bank məcburi ehtiyat normalarını dəyişdirərək, bank
sektorunun yarada biləcəyi kredit miqdarına təsir edir.Banklar
topladıqları əmanətin bir hissəsini qarşılıq olaraq ayırmaqda, geriyə
qalan hissəsini isə kredit olaraq fond tələb edənlərə istifadə
etdirməkdədir. Bankların topladıqları əmanətə tətbiq edilən qarşılıq
nisbətləri yüksəldiyi zaman bankların fond toplama xərcləri də artar.
Çünki bankların yaratdıqları bu pulu azaldaraq M
2
cinsində pul
təklifini aşağıya çəkə bilirlər. Bu durum daha çox monetarist iqtisad-
çıların qəbul etdikləri daraldıcı pul siyasəti uyğulamaları sırasında
görülür vəbu alətlə Mərkəzi Bank iqtisadi fəaliyyətə doğrudan
təsiretmə gücünə sahib olur.
46
II BÖLMƏ. KRED T, FA Z , NVEST S YA
VƏ KRED T S STEM
FƏS L 10. KRED T N MAH YYƏT
Кредит, латын ифадяси олуб – эредитам-эредере, йяни етимад
етмя вя йа инанма мянасына эялир. Кредит иля мцбадилялярин
апарылмасы игтисади инкишафын ян сон мярщялясини тяшкил едир.
Йяни, яввялляр инсанлар малы мал иля мцбадиля етмишляр (бартер
ямялиййаты), сонралар ися пул мейдана чыхмышдыр. Нящайят,
кредит, йяни гаршылыьы эяляъякдя юдяняъяк вя етимад цзяриня
гурулмуш бир тядийя формасы ортайа чыхмышдыр. Бу цсула эюря
алынан малларын дяйяри дярщал юдянмяйяряк, эяляъякдя
юдянилмяси ющдялийи эятирилир. Кредит аланын садяъя юдямя
арзусу йетярли дейил, ейни заманда кредитин мябляьи гядяр вя
щятта ондан йухары мябляьдя гаршылыьы вя йа тяминаты олмалыдыр.
Kredit etimad və ya təminata söykənən bir əməliyyatdır. Kredit
qənaət edilən pulların bazara axmasını və malların ən
faydalışəkildə istifadəsinə yardımçı olur. Kredit əldəki pul ilə
gələcəkdəələ keçəcək pulun mübadiləsidir. Kredit verən pul verib,
ödəmə vədi almaqda, kredit alan isə pul alıb ödəmə vədi
verməkdədir. Pul sonsuz likvid olduğuna görə pul ilə istənilən
mal və xidmət satın alına bildiyinə görə, kredit, kredit verənin bu
gün mal və xidmət satınalmaqdan əl çəkərək gələcəkdə mal və
xidmət satın almasını, kredit alanın isə gələcəkdə mal və xidmət
satınalmaqdan əl çəkərək bu gün mal və xidmət satınalmasını
mümkün edər. Kredit gələcək gəlirlər hesabına xərcləmək imkanı
verməklə yanaşı, iqtisadiyyatda satınalma gücünün artmasma,
mübadilə həcminin genişlənməsinə səbəb olur.
Zahirən gündəlik həyatda kredit əşyanın və ya pul
vəsaitlərinin müvəqqəti istifadəyə götürülməsi kimi çıxış edir.
Kredit vasitəsilə mal material qiymətliləri, müxtəlif növ maşın və
mexanizmlər əldə edilir. Əhali tərəfindən nisyəəmtəələr alınır,
başqa sözlə kredit hesabına əldə edilən obyektlər kimi ən müxtəlif
47
qiymətlilər çıxış edir. Kreditin mahiyyətini açıqlamaqdan ötrü ilk
növbədə onun ünsürləri müəyyən edilməlidir, bunlar ən əvvəl
kredit münasibətlərinin subyektləridir. Kredit sövdələşməsində
münasibətlər subyektləri kimi kreditor və borcalan çıxış edir.
Kreditor və borcalan ilk öncəəmtəə tədavülüəsasında təşəkkül
tapır. Əmtəə alqı-satqısı zamanı alıcı heç də həmişəəmtəənin
dəyərini dərhal ödəmək imkanına malik olmur vəödəmə yalnız
müəyyən müddətdən sonra aparılır. Belə hallarda satıcı
kreditora, alıcı isə borcluya çevrilir. Lakin əmtəə tədavülü
kreditor və borcalanın meydana gəlməsinin yeganəəsası deyil,
nəyi isə başqasına müvəqqəti istifadəyə, yəni borc verən hər kəs
kreditor olur. Bir qayda olaraq, könüllüşəkildə kreditor olmaq
mümkündür. Borc verilən vəsaitlərin mənbəyi ya şəxsi resurslar,
ya da təkrar istehsal prosesinin digər subyektlərindən borc
götürülən resurslardır. Şəxsi resurslar borc verildikdə onların
sahibi kreditor olur. Kreditorun yerləşdirdiyi cəlb edilmiş
vəsaitlərin sahibi isə digər təsərrüfat subyektidir.
Borcalan isə kredit münasibətlərinin kredit götürən və aldığı
borcu qaytarmalı olan tərəfdir. Tarixən borcalan kimi resurslara
əlavə tələbat
ı olan ayrı-ayrışəxslər çıxış edirdilər. Bankların
yaranması ilə təkcə kreditorların təmərküzləşməsi deyil, həm də
borcalanların tərkibinin əhəmiyyətli genişlənməsi baş verir.
Müasir dövrdə banklardan başqa borcalan kimi müəssisələr,
əhali və d
övlət dəçıxış edir.
Borcalanı kreditordan bir neçə cəhət fərqləndirir. Илкəvvəl
borcalan bütün hallarda borc götürdüyü resursların müvəqqəti
istifadəçisidir. Икинъи tərəfdən borc götürülən vəsaitlər həm
istehsal, həm də tədavül sahəsində tətbiq edilir. Borcalandan
fərqli olaraq kreditor borc verdikdə mübadilə mərhələsindəçıxış
edir və istehsalda iştirak etmir. Üçüncü tərəfdən borcalan həm
müvəqqəti istifadəyə götürdüyü dəyəri geri qaytarır, həm dя borc
faizini ödəyir. Eyni zamanda borcalan kreditordan iqtisadi
cəhətdən asılıdır. Lakin bu asılılıqlar borcalanın kredit
sövdələşməsində tamhüquqlu tərəf kimi əhəmiyyətini inkar etmir.
Borcalansız, kreditor da olmur. Borcalan borc götürdüyü
Dostları ilə paylaş: |