Wprowadzenie
Ezoteryka istniała na przestrzeni wieków jako dziedzina balansująca na krawędzi na-
uki i magicznych rytuałów. Towarzysząca ludziom od początku cywilizacji wiedza
tajemna stanowiła przede wszystkim peryferie religii, współtworząc określony obraz
rzeczywistości
1
oraz podbudowując lub potwierdzając skonstruowany za pomocą
dogmatów obraz świata. Początkowo określana mianem „magii”, przeobraziła się
w „wiedzę tajemną”, dostępną jedynie jednostkom wybranym, obdarzonym ponad-
naturalnymi zdolnościami czy talentami. Jak konstatuje Teresa Lubańska:
[…] ponadzmysłowe możliwości człowieka w dawnych czasach uchodziły bądź za cudy bądź za czary,
dary boskie lub diabelskie sztuczki. Ludzie o takich możliwościach byli, zależnie od oceny, wynoszeni
na ołtarze, względnie paleni na stosie. Każde odstępstwo od normy musiało być jakoś sklasyfikowane
w kategoriach dobra lub zła, a więc zgodnie z obowiązującymi zasadami religijnej moralności. Innej nie
znano. Dopiero romantyczny światopogląd wniósł świeże spojrzenie na te zjawiska, nasycając świat
duchowością, a człowieka obdarzając nieprzeciętnością i całym bogactwem drzemiących w nim, nie-
znanych sił. Romantycy podpisaliby się bez chwili wahania pod stwierdzeniem [Lawrence’a] LeShana,
1
Jak poucza jeden z bohaterów powieści Borysa Akunina, Pelagia i Czarny Mnich (Przeł. W. Łuski, Warszawa 2004, s. 301):
„z religią wiąże się wiele czarodziejskich podań, odbijają one ludzki głód cudowności. Trzeba te historie traktować prze-
nośnie, a nie dosłownie”.
11
Materializm kontra ezoteryka
iż człowiek jest „powiązany z innymi i z Wszechświatem na sposób, którego jeszcze nie rozumiemy.
Jest to sposób oparty na prawach zupełnie innych” niż zasady funkcjonowania ludzkich zmysłów
2
.
Ewolucja postaw wobec „spraw nie z tego świata” zachodziła stopniowo, ściśle
wiążąc się z modelem cywilizacyjnym, rozwojem technologicznym oraz przeobra-
żeniami religijnymi
3
, społecznymi czy ekonomicznymi
4
. Przeciwstawny „wiedzy ta-
jemnej” termin „racjonalizm”
5
staje się wówczas elementem kształtującym określony
sposób postrzegania ezoteryki i odnosi się do zjawisk zachodzących w kulturze i na-
uce. „Racjonalizm i wiedza tajemna znajdują się od dawna w opozycji wobec swoich
metod badawczych i możliwości poznania rzeczywistości”
6
.
Ten szczególny typ powiązań pomiędzy sferą wiary (duchowości) a sferą nauki,
oparty na wzajemnym znoszeniu się różnych ich aspektów, wyraził się także w sposo-
bie charakteryzowania czy definiowania obszaru ezoterycznego. Tym samym identy-
fikacja okultyzmu zawiera się w twierdzeniu, iż jest on antytetyczny w stosunku do „ro-
zumowego” interpretowania przestrzeni. Definicje „nauk tajemnych” opierać się zatem
będą głównie na założeniu, iż są one oderwane od „czynnika racjonalnego”, co a priori
ma je czynić mniej wartościowymi, pozbawionymi realnego elementu poznawczego.
Termin „ezoteryczna wiedza” według definicji zamieszczonej w Słowniku litera-
tury polskiej XIX wieku oznacza:
(z greckiego esoterikos: to, co znajduje się wewnątrz; w przeciwstawieniu do exoterikos: to, co znajduje się
na zewnątrz) potocznie […] to, co trudno zrozumiałe, tajemnicze. Historycznie używany jest w związku
z antycznymi szkołami filozoficznymi i wiedzą zastrzeżoną tam dla ograniczonego kręgu audytorium.
Ezoteryzm zakłada taki sposób poznania rzeczywistości, jaki wymaga wtajemniczenia, czyli przenie-
sienia wiedzy drogą inicjacji z mistrza na ucznia spełniającego określone warunki intelektualne i mo-
ralne. Jako syntetyczna i symbolicznie ujęta wiedza o człowieku i wszechświecie, poszukująca „niewi-
dzialnego” poza „widzialnym”, pragnie rozświetlić ostateczny sens świata ludzkiego istnienia oraz uka-
zać człowiekowi drogę do samorealizacji, harmonii między „wewnętrznym” i „zewnętrznym”
7
.
W
Vademecum wiedzy tajemnej Cedar podaje, że okultyzm to określenie:
2
T. Lubańska, Racjonalizm a „wiedza tajemna”. Czy jesteśmy ogłupiani?, Białystok 2000, s. 117.
3
Por.: ibid., zwłaszcza rozdział II.
4
Zob.: ibid., s. 27–32, 37–41.
5
Termin przyjęty za T. Lubańską „w znaczeniu postawy filozoficznej i naukowej. Cechuje [go] przede wszystkim pew-
ność, że rozum ludzki jest w stanie poznać rzeczywistość, posługując się kryteriami i metodami naukowymi. Oddziela
się wiedzę od wiary i wszelkiego irracjonalizmu” (Ibid., s. 7).
6
Ibid.
7
M. Piasecka, Ezoteryczna wiedza. W: Słownik literatury polskiej XIX wieku. Pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław
1994, s. 251.
Wprowadzenie
12
[…] wywodzące się z łacińskiego occulere – skrywać, a termin ten oznacza tajemną, ezoteryczną wiedzę,
wykraczającą poza zakres codzienności. Okultyzm uznaje istnienie trzech światów: duchowego, astral-
nego oraz fizycznego. Przedstawicielem pierwszego jest duch, drugiego – energia, trzeciego – materia.
Nauki okultystyczne są naukami o tajemnicach przyrody – fizycznej, psychicznej, myślowej i ducho-
wej. Zwano je także naukami hermetycznymi lub ezoterycznymi
8
.
W ujęciu Alojzego K. Gleica termin okultyzm jest równoważny ezoteryce, herme-
tyce, parapsychologii i wiedzy tajemnej, a:
[…] pod mianem okultyzmu należy rozumieć ogół nauk, których zadaniem jest prowadzenie badań
tajemniczych sił przyrody i człowieka. Okultyzm nie przeczy istnieniu świata duchów, jednak szuka
źródeł zjawisk przede wszystkim w ukrytych w człowieku siłach psychicznych
9
.
Do podobnych znaczeń odwołuje się nowożytny teozof Charles Webster Leadbetter,
stwierdzając, iż:
[…] okultyzm jest […] studiowaniem ukrytej strony natury, a nawet można powiedzieć całej natury, nie
tylko tej małej cząstki, którą zbadać dziś może współczesna nauka. W obecnym stadium naszej ewolucji
cała prawie przyroda nieznaną jest dla większości ludzi, gdyż rozwinęli w sobie dopiero małą cząstkę
zdolności spostrzegania. Człowiek przeciętny opiera swą filozofię […] na niezmiernie chwiejnych pod-
stawach […]. Okultysta ma inne i o ile szersze pojęcie o naturze! Liczy się z siłami wyższych planów,
których działanie pozostaje ukrytym dla materialisty i stara się całe swe życie uzgodnić zgodnie z tych
praw całokształtem, zamiast je ograniczać na małym pragnieniu. Człowiek, nie mający pojęcia o okul-
tyzmie, prawie nie może sobie uświadomić, jak wielkie, jak poważne są jego własne ograniczenia
10
.
Akceptując tę wykładnię terminu, Isaac Bashevis Singer wyjaśnia jednocześnie, że:
[…] okultyzm jako wiedza tajemna człowieka o siłach nadprzyrodzonych, zrodził się z poczucia ludzkiej
bezradności wobec tajemnic życia, śmierci, płci, itp. […]. Okultyzm jest najstarszą nauką, zaś mistycyzm
najstarszą religią. Oba te zjawiska narodziły się z niemożności udzielenia odpowiedzi na podstawowe
pytania dotyczące ludzkiej egzystencji. Tam, gdzie pojawia się tego rodzaju bezradność, ludzie wrażli-
wi, obdarzeni bogatą wyobraźnią, zwracają się ku swemu wnętrzu, badając duszę w poszukiwaniu od-
powiedzi
11
.
Z kolei według Lubańskiej:
[…] określenie „wiedza tajemna” zawiera w sobie ezoteryzm i okultyzm. Pierwszy z tych wyrazów wywodzi
się z języka greckiego i oznacza wiedzę dostępną dla wtajemniczonych. Drugi pochodzi z łaciny (occultus
8
Cedar, Okultyzm. W: Cedar, Vademecum wiedzy tajemnej, Gdańsk 2000, s. 142–143
9
A. K. Gleic, Okultyzm. W: A. K. Gleic, Glosariusz okultyzmu, Kraków 1936, s. 62.
10
C. W. Leadbetter, Okultystyczna strona muzyki, „Przegląd Teozoficzny” 1922, nr 1/2, s. 66.
11
I. B. Singer, Wprowadzenie. W: O. S. Rachleff, Okultyzm w sztuce, przekł. z jęz. ang. J. Korpanty i I. Liberek, Warszawa
1993, s. 9.