birinci olmalıdırlar. Lakin bu formaların hər biri artıq vasitəli olduğundan onlar həqiqi, birinci deyillər, çünki hər cür
vasitələnmə hansısa birincidən hansısa ikinciyə çıxıĢdır və fərqləndirilmədən irəli gəlir. Əgər "mən" = "mən"dirsə yaxud
intellektual seyr də həqiqidən istisnasız olaraq yalnız ilk təriflər kimi götürülürsə, onda bu təriflər özlərinin bu xalis
bilavasitəliyində olan varlıqdan baĢqa bir Ģey deyil və əksinə, abstrakt varıq kimi deyil, vasitələnmiĢ varlıq kimi
götürülən xalis varlıq isə xalis təfəkkürdən və ya seyrdən baĢqa bir Ģey deyil.
Əgər biz varlığa mütləqin predikatı (xəbəri) deyiriksə, bu zaman biz mütləqin birinci definisiyasını almıĢ oluruq:
mütləq varlıqdır. Bu (fikirdə) ilk baĢlanğıc ən abstrakt və ən kasıb tərifdir. Bu, eleyalıların tərifidir, bundan baĢqa
onların baĢqa bir tərifi də belə səslənir: allah bütün reallıqların məcmusudur. Bu tərifi belə anlamaq lazımdır ki, allah
hər bir reallıqda olan məhdudluqdan sərfnəzər edilməlidir, belə ki, allah hər bir reallıqda real olandır, hər Ģeyin
reallığıdır. Reallıqda artıq refleksiya olduğundan Spinozanın allahı barədə Yakobi tərəfindən bilavasitə söylənmiĢdir ki,
allah bütün mövcud varlıqların varlıq prinsipidir.
1-ci əlavə. DüĢünməyə baĢlayarkən bizdə xalis qeyri-müəyyən fikirdən baĢqa heç nə olmur, çünki tərif üçün artıq bir
tərif və nə isə baĢqa bir tərif də tələb olunur; baĢlanğıcda isə bizim hələ heç bir baĢqa tərifimiz olmur. Təriflərdən
məhrum olan fikir isə burada göründüyü kimi, bilavasitə fikirdir, belə fikirdə təriflərin olmaması heç nə ilə
vasitələnməmiĢdir, bu hər cür müəyyənliyin aradan qaldırıldığı da demək deyildir, bu təriflərin yoxluğunun
bilavasitəliliyi, təriflərin hər cür müəyyənliyə qədərki yoxluğu, ən birinci qeyri-müəyyənlikdir. Amma biz bunu varlıq
adlandırırıq. Onu nə duymaq, nə seyr etmək, nə də təsəvvür etmək olmaz, o, xalis fikirdir və bu halında da baĢlanğıcdır.
Mahiyyət də bunun kimi təriflərdən məhrum bir Ģeydir, ancaq bu məhrumluq vasitələnmədən keçən və ona görə də
özündə bərtərəfləĢmiĢ tərifə malik məhrumluqdur.
2-ci əlavə. Fəlsəfə tarixində biz məntiqi ideyanın hər birinin özülündə mütləqin özəl tərifi56 duran və fəlsəfi sistemlər
formasında çıxıĢ edən bir-birindən fərqli pillələri ilə qarĢılaĢırıq. Məntiqi ideyanın abstraktdan konkretə hərəkətdən
ibarət olan inkiĢafına uyğun olaraq fəlsəfə tarixində də ən erkən sistemlər ən abstrakt və deməli, həm də ən kasıb
sistemlərdir. Daha erkən və daha sonrakı fəlsəfi sistemlər arasındakı münasibət məntiqi ideyanın öncəki və sonrakı
pillələri arasındakı münasibət kimidir, yəni sonrakı pillələr öncəki pillələri bərtərəfləĢdirir. Fəlsəfə tarixində özünə yer
almıĢ və çox vaxt yanlıĢ anlaĢılan bir fəlsəfi sistemin baĢqası ilə, ilk öncə öncəki sistemin sonrakı sistemlə təkzib
olunmasının həqiqi anlamı bax bu cürdür. Fəlsəfi təlimin təkzibi haqqında danıĢarkən adətən yalnız abstrakt inkar,
mənfi münasibəti, yəni təkzib olunmuĢ fəlsəfi sistemin daha heç bir önəm daĢımadığı və aradan birdəfəlik və həmiĢəlik
qaldırılması nəzərdə tutulur. Əgər gerçəkdən belə olsaydı, onda fəlsəfə tarixini öyrənmək cansıxıcı bir iĢ olardı. Əgər
bütün fəlsəfi sistemlərin təkzibi ədalətlidirsə, onda eyni zamanda heç bir fəlsəfi təlim təkzib olunmamıĢdır və təkzib
oluna bilməz müddəası da ədalətlidir. Sonuncu müddəa iki yöndən doğrudur: birincisi, sistem adına layiq hər bir fəlsəfi
sistemin məzmunu ideyadır və ikincisi, hər bir fəlsəfi sistem ideyanın inkiĢafı prosesində ayrıca bir momentin və ya
pillənin təsviridir. Deməli, fəlsəfi təlimin təkzibi yalnız onu göstərir ki, onun hüdudu aĢılmıĢ və onun müyyən prinsipi
ideal moment səviyyəsinə endirilmiĢdir. Fəlsəfə tarixi özünün mühüm məzmununa görə keçmiĢlə deyil, əbədi və tam
hazırda mövcud olanla məĢğul olur və öz nəticələrinə görə insan ruhunun yanlıĢlıqları qalereyası ilə deyil, ilahi obrazlar
panteonu57 ilə müqayisə edilə bilər. Ancaq bu ilahi obrazlar ideyanın dialektik inkiĢafında bir-birinin ardınca gələn
fərqli pillələrdir. Fəlsəfə tarixinin vəzifəsi fəlsəfənin tarixində onun məzmununun inkiĢafının xalis məntqi ideyanın
dialektik inkiĢafı ilə uyğun gəlib və ya gəlmədiyini daha dəqiq aydınlaĢdırmaqdan ibarətdir. Yerindəcə qeyd etməliyik
ki, sözün əsl anlamında fəlsəfə tarixi nədən baĢlanırsa, məntiq də ondan baĢlanır. Biz eleatların fəlsəfəsində, baĢlıca
olaraq mütləqi varlıq kimi anlayıb "yalnız varlıq vardır, qeyri-varlıq isə yoxdur" deyən Parmeniddə tapırıq. Parmenidin
təliminə, sözün həqiqi anlamında fəlsəfənin baĢlanğıcı kimi baxmaq lazımdır, çünki fəlsəfə ümumiyyətlə düĢünən
idrakdır və burada ilk olaraq xalis fikir qeydə alınmıĢ və özü üçün predmetə çevrilmiĢdir.
Doğrudur, insanlar insan cinsinin varlığının lap baĢlanğıcından düĢüncəyə malik olmuĢlar, çünki onlar yalnız
təfəkkürlərilə heyvanlardan fərqlənirlər, amma insanların təfəkkürə xalis və obyektiv halında nail olmaları üçün min
illər lazım gəlmiĢdir. Eleatlar cəsur mütəfəkkirlər kimi Ģöhrət qazanmıĢlar, ancaq onların qarĢısında bu abstrakt təzimə
çox vaxt belə bir irad da əlavə edilir ki, bu filosoflar təkcə varlığı həqiqət sayıb varlıqla yanaĢı Ģüurumuzun predmeti
olan bütün digər Ģeylərin həqiqilyindən imtina etməklə çox uzağa getmiĢlər. Tamamilə doğrudur, yalnız varlıq üzərində
dayanmaq olmaz, amma Ģüurumuzun qalan məzmununa varlıqla yanaĢı və ondan kənarda olan bir Ģey kimi və ya yalnız
həmçinin mövcud bir Ģey kimi baxmaq mənasız olardı. Həqiqi münasibət ondan ibarətdir ki, varlıq davamlı və qəti bir
Ģey olmayıb dialektik xarakterli bir Ģey kimi öz əksliyinə çevrilir ki, bu da yenə də bilavasitə götürüldükdə bir heçlikdir.
Beləliklə, bu doğrudur ki, varlıq ilk xalis fikirdir və nədən ("mən" = "mən"dən, mütləq indifferentlikdən58 və hətta
allahın özündən) baĢlanmasından asılı olmayaraq bu baĢlanğıclar fikir yox, yalnız təsəvvürdür; baĢlanğıc fikrin
məzmunu kimi yalnız məzmundan ibarətdir.
§ 87
Xalis varlıq xalis abstraksiyadır, deməli, mütləq mənfidir ki, bilavasitə götürüldükdə heçlikdir.
Qeyd. 1) buradan mütləqin ikinci tərifi irəli gəlir, bu tərifə görə mütləq heçlikdir. Bu tərif faktiki olaraq belə bir
müddəadır ki, özündə Ģey qeyri-müəyyəndir, tamamilə formasızdır və deməli, məzmunsuzdur; bu tərif həm də o fikirdən
doğur ki, allah yalnız ali varlıqdır, vəssəlam, çünki burada allah mənfilik kimi götürülür; bu buddistlərin hər Ģeyin
prinsipinə çevirdiyi, habelə hər Ģeyin sonuncu sonlu nəticəsi və məqsədi etdiyi abstaksiyadan, heçlikən ibarətdir. 2)
Əgər bu bilavasitəlikdə əksiliklər varlıq və heçlik kimi götürülürsə, onda bu əksiliyin məhv edilməsi və buna görə də
varlığın qeyd edilməsinə can atmaq və keçiddən qorumaq qəribə görünür. DüĢünərək fikrə gəlirlər ki, varlıq üçün
möhkəm bir tərif tapmaq lazımdır ki, onun sayəsində varlığı heçlikdən fərqləndirmək mümkün olsun. Varlığı, məsələn,
bütün dəyiĢikliklərdə davamlı olan, materiyaya sonsuz sayda təriflərə yol açan bir Ģey kimi baĢa düĢürlər, ya da onu heç
düĢünmədən bir təkcə varlıq hesab edirlər. Ancaq bütün bu cür və daha konkret təriflər artıq varlığı baĢlanğıcında necə
idisə, o cür, xalis varlıq olaraq qalmağa qoymur. Yalnız bu xalis qeyri-müəyyənliyində və onun sayəsində varlıq
heçlikdir, ifadəolunmazdır; varlığın heçlikdən fərqi ancaq bir rəydir.
ġüurun vəzifəsi onu anlamaqdan ibarətdir ki, bu hər iki baĢlanğıc (varlıq və heçlik – A. T.) boĢ abstraksiyalardan baĢqa
bir Ģey deyil və onların biri nə qədər boĢ, məzmunsuzdursa, o biri də o qədər boĢ və məzmunsuzdur. Varlıqda və həm də
heçlikdə davamlı məna tapmaq cəhdi varlığı və heçliyi irəli hərəkət etməyə məcbur etmək və onlara həqiqi, yəni konkret
məna vermək zərurətindən irəli gəlir. Bu hərəkət anlayıĢın məntiqi nəticəsi və sonrakı inkiĢafıdır. Varlıq və heçlik
baĢlanğıcları üçün daha dərin təriflər tapan düĢüncə o tərifləri təsadüfi deyil, zərurət olaraq yaradan məntiqi təfəkkürdür.
Odur ki, bu təriflərin sonradan aldığı hər bir mənaya yalnız mütləqin daha dəqiq tərifi, definisiyası və daha həqiqi
definisiyası kimi baxılmalıdır. Belə tərif artıq varlıq və heçlik kimi boĢ abstraksiyalar olmayıb onarın hər ikisinə, varlıq
və heçlik momentlərinə malik tərif olacaq. Özlüyündə götürülən heçliyin ali forması azadlıq ola bilərdi, ancaq azadlıq
ən yüksək intensivliyə nail olmaq üçün özünə dərinləĢən inkarlıqdır, elə buna görə də mütləqdir, təsdiqdir.
Əlavə. Varlıq və heçlik öncə fərqli olmalıdırlar, yəni onların fərqi yalnız özündə mövcuddur, ancaq hələ
qərarlaĢmamıĢdır. Biz ümumiyyətlə hansısa bir fərqdən danıĢanda hər birinin yalnız özünə aid tərifi olan iki Ģeyi
nəzərdə tuturuq. Lakin varlıq təriflərdən tamamilə məhrumdur, heçlik də onun kimi. Deməli, onların fərqi ötəri,
tamamilə abstrakt fərq, yəni fərqsizlikdir. Bütün baĢqa fərqliliklərdə isə fərqlənən Ģeylərin hər ikisinin daxil olduğu
ümumi vardır. Əgər biz, məsələn, iki fərqli növ haqqında danıĢırıqsa, cins onların hər ikisi üçün ümumidir. Biz habelə
deyirik: təbii və ruhi mahiyyətlər vardır. Burada mahiyyət onların hər ikisinə (təbiiyə və ruhiyə – A. T.) aid olan
ümumidir. Lakin varlıq və heçlik arasındakı fərqin ümumi zəmini yoxdur və elə buna görə də ona fərq demək olmaz –
bu halda varlıq və heçlik, (yoxluq) təriflərinin ikisi də zəmindən məhrumdur. Əgər buna etiraz edib desələr ki, varlıq və
heçlik fikirdirlər və fikir onların hər ikisi üçün ümumidir, və bu fikrə etiraz edən nəzərdən qaçırmıĢ olar ki, varlıq ayrıca,
müəyyən bir fikir olmayıb əksinə, tamamilə qeyri-müəyyən fikirdir və o səbəbdən də heçlikdən, yoxluqdan fərqlənmir.
Varlığı çox vaxt mütləq zənginlik, heçliyi isə mütləq yoxsulluq kimi təsəvvür edirlər. Ancaq biz bütün dünyanı gözdən
keçirərək deyiriksə: hər Ģey vardır – və bundan baĢqa heç nə demiriksə, onda biz bütün müəyənlikləri unuduruq və
deməli, mütləq dolğunluq yerinə mütləq boĢluğa malik oluruq. Bunu xalis varlıq kimi allahın varlığına da aid etmək
olar, yəni onun haqqında yalnız "varlıq" deyərək daha heç nə deməmək bütpərəstlərin eyni dərəcədə haqlı tərifilə (allah
heçlikdir, yoxluqdur) qarĢılaĢmıĢ olur və bundan da o çıxır ki, insan özünü intihar yolu ilə allah olur, yəni tərifdə
deyildiyi kimi yoxluğa çevrilir.
Dostları ilə paylaş: |