“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium
22
nın bu məhkəmədə necə qaldırılıb davam etdi-
riləcəyi sualına cavab verilməlidir. Nə hakim,
nə də tərəflər məhkəmə prosesinin aparılma
qaydasını istədikləri kimi müəyyənləşdirə bil-
məzlər; riayət etməli olduqları xüsusi qaydalar
və üsullar vardır. Bu mövzudakı qaydalar (dar
mənada) üsul qaydaları, prosessual qaydalar
adlanır. Bu qaydalar iddiaçının iddiasını necə
irəli sürəcəyini, cavabdehin necə dəvət ediləcə-
yini və müdafiəsini necə təşkil edəcəyini, təh-
qiqatın necə aparılacağını, qərarın necə qəbul
ediləcəyini və bu qərara qarşı hansı üsullarla
çıxış edilə biləcəyini müəyyənləşdirir. Əslində
qəbul edilmiş və qanuni qüvvəyə minmiş bir
qərarın icra edilməsi də, yəni məcburi icra
hüququ da prosessual hüquq tərkibində sayıla
bilər və xüsusilə Kontinental Avropa hüquqla-
rında belədir. Ancaq Đsveçrə və T ürk hüququn-
da bu mövzuda bir qədər fərqlilik vardır. Belə
ki, bu hüquq sistemlərində məcburi icra təkcə
məhkəmə qərarlarının icrasına aid deyldir. Đcra
və Đflas Qanununun 42-ci maddəsinə görə icra
hüququ bir məhkəmənin qərarına əsaslanmayan
tələblərin də yerinə yetirilməsinə xidmət edir
(məhkəmədən xaric icra). Belə hallarda, icra
hüququ prosessual hüquqa bənzər nəticə doğu-
rur, yəni bir subyektiv hüququn həyata keçiril-
məsinə xidmət edir və hətta müəyyən edilmiş
müddətdə etiraz edilmədikdə və müəyyən hü-
quqi yollara müraciət edilmədikdə, icra hüququ
əslində maddi hüququn tanımadığı bir subyek-
tiv hüququn yaranmasına səbəb ola bilər. Ona
görə də Đsveçrə və T ürkiyə Hüquq sistemlərin-
də icra hüququ ancaq bəzi müddəaları etibarilə
(məhkəmə qərarlarının icrasına dair müddəalar)
mülki prosessual hüququn bir hissəsidir. Ancaq
onun tərkib hissəsi və ya davamı deyil və müs-
təqil hüquq sahəsidir
[3]
.
Mülki prosessual hüquqda meydana gələn
problemlərin üçlü təsnifatla tədqiq edilməsinə
qarşı bəzi tənqidlər də irəli sürülmüşdür. Belə
ki, bəzi müəlliflər üçlü təsnifatın həddindən
artıq dərəcədə sistematik olduğunu, hər bir ka-
teqoriyanın sanki digərindən müstəqil olduğu
fikrinin yaranmasına səbəb olduğunu iddia
edirlər. Başqa bir qrup müəllif isə mülki pro-
sessual hüququn meydana çıxardığı problemlə-
rin belə təsnifatı ilə bu hüquq sahəsinin əsasa
dair heç bir problem yaratmayan, formal qay-
dalardan ibarət bir hüquq sahəsi görüntüsü ya-
ratdığını və təsnifatın, “ iddia-mühakimə səla-
hiyyəti-mühakimə” şəklində aparılmalı olduğu-
nu qeyd edirlər. Bu tənqidin əsası yoxdur, çün-
ki, mülki prosessual hüquqda da mülki hüquq-
önünde nasıl açılıp yürütüleceğini tespit etmek
lazımdır. Nitekim ne hakim ve ne de taraflar
davanın cereyanını istedikleri gibi düzenleye-
mezler; uymaları gereken özel kurallar ve özel
formaliteler vardır. Bu konuyu düzenleyen ku-
rallar (dar anlamda) usul kuralları olarak adlan-
dırılabilir. Bu kurallar, davacının davasını nasıl
açacağını, davalının nasıl çağırılacağını ve sa-
vunmasını ne şekilde yapabileceğini, tahkikatın
ne şekilde yürütüleceğini, kararın nasıl verile-
ceğini ve bu karara karşı nasıl muhalefet
edilebileceğini belirler. Aslında verilmiş ve ke-
sinleşmiş bir kararın icra edilmesi de, yani ceb-
ri icra hukuku da usul hukuku içinde mütalaa
edilebilir ve özellikle Kıta Avrupası hukukla-
rında durum böyledir. Fakat Đsviçre-T ürk hu-
kukunda bu noktada bir özellik bulunmaktadır.
Zira bu hukuk çevrelerinde cebri icra hukuku-
nun konusu sadece mahkemelerin verdiği ka-
rarların icrası değildir. Đcra ve Đflas Kanununun
42.maddesine göre icra hukuku bir mahkeme
kararına dayanmayan taleplerin dahi yerine
getirilmesine hizmet edebilmektedir (ilamsız
icra). Bu gibi durumlarda, icra hukuku usul
hukukundaki benzer sonuçlar doğurur, yani bir
sübjektif hakkın gerçekleşmesine hizmet eder
ve hatta belli süreler itirazsız geçirildiği ve
belli hukuki çareler kullanılmadığı takdirde,
icra hukuku aslında maddi hukukun tanımadığı
sübjektif bir hakkın doğmasına dahi neden
olabilir. Onun içindir ki, Đsviçre-T ürk hukuk
çevresinde icra hukuku sadece belli bazı hü-
kümleri itibarıyla (ilamlı icraya ilişkin hüküm-
ler) medeni usul hukukunun bir kısmıdır
(ilamlı icra), ama onun bir parçası ya da de-
vamı olmadığı gibi ondan bağımsızdır
[3]
.
Medeni usul hukukunda ortaya çıkabilecek
problemlerin bu şekilde üçlü bir ayırıma tabi
tutulmasına karşı bazı eleştiriler yapılmıştır.
Nitekim bazı yazarlar bu üçlü ayırımı fazla
sistematik bulmakta, her bir kategorinin adeta
diğerinden bağımsız olduğu sonucunun doğ-
masına yol açtığını ileri sürmektedirler. Diğer
bazı yazarlar ise medeni usul hukukunun or-
taya çıkardığı problemlerin bu şekilde bir ayırı-
ma tabi tutulmasıyla bu hukuk branşının esasa
ilişkin hiçbir problem yaratmayan bir forma-
liteler hukuku olduğu izleniminin doğmasına
yol açıldığını ve ayırımın “ dava-yargı yetkisi-
yargılama” şeklinde yapılması gerektiğini ifade
etmektedirler. Bu eleştiri yerinde değildir, çün-
kü medeni usul hukukunda da, medeni hukukta
ya da ticaret hukukunda olduğu gibi, esa sa
ilişkin problemler mevcuttur. Örneğin dava