41
köçü gerçəkləşmiş və oradakı lokal qaynaqların ələ keçirilməsi ilə üstəmləkəçilik
dövrü başlamışdır.
kinci dönəm, Sənaye nqilabının pik nöqtəsinə varması ilə yüksək rifah
səviyyəsinə çatan Qərbə doğru müstəmləkələrdən kənd təsərrüfatı məhsulları və
yeraltı və yerüstü təbii sərvətləraxımı ilə başlamışdır. ndustrial qloballaşma da
adlandırılan bu dönəmdə xüsusilə, rlandiya, Norveç kimi şimali Avropanın geri
qalmış yoxsul ölkələrindən ABŞ
‐a kütləvi şəkildə insan köçü olmuşdur. Nəhayət
XX əsrin 80
‐ci illərində başlayan və geniş mənada, millət‐dövlətlər arasındakı
maneələrin tamamən ortadan qaldırılması ilə ölkələrin intensiv inteqrasiyanı təmin
etmək mənasına gələn finansal qloballaşma prosesi, özünü əsasən iqtisadi, siyasi,
mədəni, hüquqi, sosial, hərbi, texnoloji kimi sahələrdə göstərir. Bu prosesdə, başda
qərar almaq olmaq üzrə, bəzi təməl milli hegemonluqlar beynəlxalq və transmilli
qurumlarla paylaşılmaqdadır.
Qloballaşmanın iqtisadi aspekti özünü beynəlxalq ticarətin (mal və
xidmətlərin sərbəst dolaşımı), beynəlxalq maliyyə kapitalı hərəkətlərinin (sərmayə
hərəkətlərinin de
-requlyasiya beynəlxalq istehsalın sərbəstləşməsi kimi üç əsas
sahədə göstərməkdədir.
stehsalın qloballaşması da özünü üç sahədə
göstərməkdədir:
‐ Birbaşa xarici investisiyalar;
‐ Əməyin sərbəst hərəkəti (mobillik);
‐ Bilginin qloballaşması.
Bir firmanın dünyanın fərqli ölkələrindəki fabriklərindən təmin edilən
parçaların son montaj üçün bir başqa ölkədə toplanması və istehsal prosesinin
müxtəlif mərhələlərində finansmanın bir çox ölkənin kapital bazarlarından təmin
edilməsi qloballaşmaya ən uyğun misalı təşkil etməkdədir. Şübhəsiz bu inkişafda,
informasiya və kommunikasiya texnologiyalarında yaşanan inqilabın və
beynəlxalq finansal qurumların qlobal ticarət və iş dünyasının dəyişən tələblərini
qarşılamaya yönəlik inkişaf etdirdiyi yeni metodlar və xidmətlərin önəmli bir rolu
42
olmuşdur. Beə bir dəyişim qarşısında hökumətlərin maliyyə kapitalını effektiv
olaraq kontrol etmələri çətinləşdiyindən, dəyişim trendini artıracaq şəkildə bir çox
hökumət reformasiyası gerçəkləşdirilmişdir. Futurist Druckerə görə, günümüzün
artıq bir reallığı halını alan qlobal dünya iqtisadiyyatı başlıca aşağıdakı
xüsusiyyətlərə sahibdir:
- 1970
‐ci illərin ortalarına doğru dünya iqtisadiyyatı, ABŞ prezidenti Nixonun
dolları dalğalanmaya buraxması və OECD ilə birlikdə, beynəlxalq olmaqdan çıxıb
qlobal hala gəlmişdir. Millət
‐dövlətlərin daxili iqtisadiyyatları artıq böyük ölçüdə
qlobal iqtisadiyyatın hegemonluğuna keçmişdir.
‐ Qlobal iqtisadiyyatı şəkilləndirən başlıca fenomen, mal və xidmət ticarətindən
çox pul (maliyyə kapitalı) axışıdır. Bu pul axışlarının özünə xas bir dinamikası
vardır. Hegemon millətdövlətlərin pul və maliyyə siyasətləri, gedərək daha böyük
bir nisbətdə, qlobal pul və kapital bazarlarındakı hadisələri effektıv bir yolla
şə
killəndirmək yerinə, onlara reaksiya vermək şəklində ortaya çıxmaqdadır.
-
Qlobal iqtisadiyyatda ənənəvi istehsal faktorları olan əmək və təbii sərvətlər
gedərək daha böyük nisbətlərdə ikinci plana düşməkdədir. Qlobal bir keyfiyyət
qazandığı və hər kəs tərəfindən əldə edilə bilən hala gəldiyi üçün artıq pul (kapital)
da, dünya bazarında tək bir ölkəyə rəqabət üstünlüyü təmin edəcək bir istehsal
faktoru olmaqdan çıxmışdır. Valyuta kursları ancaq qısa müddət içində önəm
daşımaqdadır. Menecment istehsalın müəyyənləşdirici faktoru olma keyfiyyətini
qazanmışdır.
‐
Qlobal iqtisadiyyatda məqsəd mənfəət maksimizasiyası deyil bazar
maksimizasiyasıdır. Ticarət isə, gedərək artan nisbətlərdə investisiyanı təqib
etməkdə və sonunda investisiyanın bir funksiyası halına gəlməkdədir.
‐
Köhnə iqtisadi nəzəriyyəyə görə, effektiv iqtisadi siyasətləri təşkil edə biləcək
tək vahid, ən azından ən ağırlıqlı vahid, millət
‐dövlətdir.
Ə
ksinə, qlobal
iqtisadiyyatda bu cür dörd əsas vahid mövcuddur. Bunların ilki millət
‐dövlət,
ikincisi regional inteqrasiyalar, üçüncüsü pul, kredit və investisiya axımlarından
43
ə
mələ gələn muxtar bir dünya iqtisadiyyatı və nəhayət dünyanın bütününü bir
bazar olaraq görən qlobal təşəbbüslərdir.
‐
qtisadi siyasətlərin təşkil edilməsində gedərək sərbəst ticarət və ya
proteksionizm deyil, bölgələr arasındakı qarşılıqlı münasibətlər ön plana
çıxmaqdadır.
‐ Son zamanlarda qlobal ekoloji məfhumu önəm qazanmışdır. Bu kontekstdə
çevrə üçün qlobal siyasətlərin istehsal edilməsi lüzumludur.
‐ Qlobal dünya iqtisadiyyatı feli bir gerçəklik olduğu halda, sağlam işləməsi üçün
lazımi infrastruktur və qurumlardan hələlik yoxsundur. Bu baxımdan dünya
qtisadiyyatı üçün qlobal bir hüquqa ehtiyac vardır.
Qloballaşma fenomeni ilə bağlı bəzi etirazlar müxtəlif qruplar tərəfindən dilə
gətirilmişdir. Buna rəğmən digər bir qrup isə, qloballaşma ilə bilgi cəmiyyətini
ə
laqələndirərək, sərhədlərin ortadan qalxmasının dünya rifahını artıran təsirlərini
ön plana çıxarmaqdadır.
qtisadi və finansal baxımdan baxıldığı zaman, dünyanın əsas qlobal valyuta
bazarlarında günün 24 saatında trilyonlarca dollar dolaşmaqdadır. Bu baş
döndürücü miqdarın sadəcə 10%
‐i mal və ya xidmət ticarəti ilə bağlıdır. Qlobal
valyuta hərəkətləri öz başına son dərəcə qazanclı bir məqsəd halına gəlmişdir.
Bankçılıq fəaliyyətləri getdikcə daha qlobal və daha spekulyativ hala gəlirkən,
milyonlarca insanın və kiçik firmanın kredit ehtiyacları qarşılanmamaqdadır.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (International Labour Organization
‐
‐
‐
‐
ILO) 2014
‐cü ildə hazırladığı Qloballaşmanın SosialTəsirləri lə Bağlı Dünya
Komissiyası Raportuna görə qloballaşmanın ən yoğun olaraq yaşandığı 1990
‐cı
illərdəki dünya öyüməsi 1980
‐ci illərdən daha aşağı olmuşdur.
Dolayısı ilə qloballaşmanın hər səviyyədə daha qatılımcı və demokratik bir
şə
kildə idarə edilməsinə ehtiyac vardır. Bütün neqativ yönlərinə baxmayaraq
dünya sürətlə qlobal bir cəmiyyətə transformasiya olmaqdadır. Aşağıdakı misal
Dostları ilə paylaş: |