10
luluqları Komissiyası tərəfindən müştərək hazırlanmışdır. Bununla rəsmi olaraq
dünya miqyasında statistikaların müqayisə edilə biləcək duruma gəlməsi təmin
edilmişdir. 1993-cü ildəki SNA iqtisadi varlıqları maliyyə iqtisadi varlıqlar və
qeyri-maliyyə iqtisadi varlıqlar olaraq ikiyə ayırmışdır.
Maliyyə iqtisadi varlıqlar aşağıdakı komponentlərdən təşkil olmaqdadır:
Bono; istiqraz; səhm; qızıl; kassa-bank; avanslar; debet hesabları.
Ümumi olaraq investisiyaları aşağıdakı şəkildə təsnif etmək mümkündür:
etüd-layihə investisiyaları; yeni investisiyalar; fəaliyyəti davam etdirmə və
yeniləmə investisiyaları; ekspansiya investisiyaları; tamamlama və çətin situa-
siyaları açmaq üçün ekstremal investisiyalar; modernləşdirmə və təkmilləşdir-
mə investisiyaları; araşdırma-inkişaf etdirmək (research and development
R&D) investisiyaları.
qtisadiyyatda gəlir və məşğulluğu artıran təməl ünsür olan investisiya
anlayışına, bəzi hallarda yanlış tərif verilir. Məsələn, mövcud bir fabrikin, bir
ə
razi və ya tarlanın satın alınması xalq arasında investisiya adlandırılır. O isə
iqtisadiyyatda yeni bir istehsal gücü təşkil etmir, sadəcə mövcud mal və
xidmətlər bir əldən başqa ələ keçir. Mövzuya mikrosəviyyədə baxsaq, bu
hadisə mövcud bir fabrikə satın alan şirkət baxımından bir investisiyadır.
Ancaq mikrosəviyyədə düşünsək bunun bəsit bir əldən-ələ dəyişmə olduğunu
görərik. Bunun kimi, qiymətli kağızların satın alınması halı da investisiya
çərçivəsi xaricindədir. Səhm, istiqraz satın alan şəxsin etdiyi xərcləmə də bir
investisiya xərcləməsi deyildir. Buna iqtisad dilində playsmant (ingiliscə
placement) deyilir, yəni playsmant sadəcə mövcud yatırımların əldən-ələ keç-
məsidir, yeni bir investisiya deyildir. nvestisiya isə sadəcə sərmayə həcminə
qoyulan əlavə kapitaldır.
Plasman pulun, gəlir gətirən daşınar və daşınmaz mallara və ya digər sə-
rvət ünsürlərinə qoyularaq dəyərləndirilməsidir. Plasman mövcud investisi-
yaların əl dəyişdirməsidir, yəni bir investisiya deyildir. Adətən, sənayeləşmiş
ölkələrdə plasman aksiyalara qoyulmaqdır.
Bunların alqı-satqısı iqtisadiyyatda mövcud istehsal gücləri üzərindəki
mülkiyyət haqqının bir əldən başqa ələ keçməsi prosesidir.
qtisadi anlamda investisiya fondların sərmayə mallarına (real varlıqlara)
yönəlməsidir. Ümumiyyətlə, hər hansı bir ölkədə yığımın həcmi real investisi-
yalar təşkil edir, real investisiyaların həcmi isə bu investisiyaların gerçəkləş-
dirilməsi üçün yetərli fondların olmasına, digər bir ifadə ilə desək, yığım fond-
larının axtarılmasına bağlıdır. Real varlıq investisiyaları yenidənqurmaya və
istehsal gücünün artımına yönəldilmiş investisiyalardır.
Ümumiyyətlə, iqtisadçıların sərmayenin marjinal təsiri adlandırdıqları və
maliyyə nəzəriyyəsində daxili səmərəvermə nisbəti (internal rate) olaraq
tanınan investisiyanın səmərəlilik nisbəti, şübhəsiz investisiyaya yönəlik
planların qərara alınmasında önəmli amildir.
11
nvestisiyanın stimullaşdırılmasına təsir edən 2 önəmli amil vardır: in-
vestisiyanın gəlirlilik nisbəti və investisiyanın maliyyə mənbələrinin ortalama
xərcləri.
Maliyyə bazarında fondların xərclərinin aşağı və ya yuxarı səviyyədə ol-
masına təsir edən başlıca amillər: Mərkəzi Bankın apardığı pul siyasəti, ölkə
iqtisadiyyatının yığım potensialı və onun kapital bazarındakı fəaliyyətinin əhatə
dairəsi təşkil edir.
Beləliklə, iqtisadi sistemlərdə bəzi şəxslər məlum zaman kəsiyində əldə
etdikləri gəlirlərinin bir hissəsini daimi yığıma ayırır və yığımlarının qarşı-
lığında müəyyən bir gəlir əldə etmək istəyirlər. Bəzi şəxslər isə əldə etdikləri
gəlirlərdən daha çox xərcləməyə meyillidirlər.
Yığım və investisiyanın müxtəlif şəxslər tərəfindən həyata keçirildiyi bir
toplumda yığımların investisiyaya transformasiyası maliyyə sisteminin varlığını
meydana çıxarır. Maliyyə sistemi şirkət və fərdlərdən əmanətləri (depozitlər)
cəlb edir və toplanmış vəsaitləri sonradan dövlət, şirkət və fərdlər arasında
yenidən bölüşdürür. Beləliklə, öz vəsaitlərini təklif edən əmanətçilər
(kreditorlar) və bu vəsaitlərə ehtiyacı olanlar (borclular) kimi iki qrup yaranır.
Maliyyə sisteminin ən vacib çalışma mexanizmi borc alan və borc
verənlər arasında əməliyyatları asanlaşdırmaq və nizamlı bir şəkildə işləməsini
təmin etməkdir.
Risk paylaşımı
- əgər bir yığım sahibi əlindəki bütün fondları digər bir
şə
xsə borc olaraq verib və borcunu geri ala bilməzsə, böyük bir zərərə uğrayar.
Amma eyni şəxs tək bir şəxsə borc verərsə, yükləndiyi riskə qarşı çox böyük
gəlir əldə edərək borclanmanın qiymətini çox yüksəldə bilər. Amma eyni şəxs
minlərcə şəxsə borc verərsə və bunlardan sadəcə bir neçəsi geri dönməzsə, qu-
rumun fəaliyyətinə çox da ciddi təsir göstərməz. Buna görə də maliyyə vasitəçi
qurumları riski düşürmək məqsədi ilə toplanan maliyyə mənbələrini diver-
sifikasiya edər və riski düşürməklə sistemin az xərclərlə daha məhsuldar
çalışmasına səbəb olurlar.
Fondların böluşdürülmə prosesi - yığımlar nə qədər gəlirli sahələrə qoyu-
larsa, ölkənin iqtisadi artım səviyyəsi də o qədər yüksələr. qtisadiyyatın
inkişafı güclü maliyyə sisteminin varlığına bağlıdır. Kredit sisteminin inkişafı
ilə iqtisadi artım bir-birlərini tamamlayır və bir-birlərinin inkişafına kömək
edirlər.
Beləliklə, maliyyə sisteminin strukturuna təsir edən başlıca amillər: qu-
rumların sayı və ölçüləri; təklif edilən xidmətlərin xüsusiyyəti; sektora giriş və
çıxış şərtləri (mobilitə); istehsal, marketinq və istehlak proseslərinin xüsu-
siyyətləri (şəffaflıq); texnoloji dəyişikliklər; qanun dəyişiklikləri; müştəri
seçimləri; faiz nisbəti, qloballaşma və qiymətli kağızların geniş istifadəsi.