65
2/2013
n
VERGİQOYMA
UoT 330.47:336.221 (479.24)
ElEKTRON KOMMERSİYA VƏ
VERGİTUTMA
Musayev Akif
Fərhad oğlu
İqtisad elmləri doktoru,
professor,
AMEA-nın müxbir üzvü
AZ1073, Bakı ş., landau 16.
akif.musayev@taxes.gov.az
akif.musayev@gmail.com
qarayev İmran
Əliyar oğlu
iqtisad elmləri üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
AZ1073, Bakı ş., landau 16.
imran.garayev@taxes.gov.az
igarayev@hotmail.com
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi – elektron kommersiya
əməliyyatlarının müasir şəraitdə inkişaf is-
tiqamətlərinin təhlili və onların vergiyə cəlb
edilməsi xüsusiyyətlərinin araşdırılması.
Tədqiqatın metodologiyası – müqayisəli təhlil,
sistemli yanaşma, analiz, sintez və deduksiya
üsulları.
Tədqiqatın nəticələri – elektron kommersiyanın
iqtisadiyyatın inkişafında rolu və onun vergiyə cəlb
edilməsi sahəsində mövcud çətinliklərin aradan
qaldırılması yolları barədə təkliflərin verilməsi.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri – elektron kommer-
siyada vergitutma məsələləri onun müxtəlif sektor-
ları üzrə aparılmalı və yalnız dərin elmi cəhətdən
əsaslandırıldıqdan sonra praktiki əhəmiyyətə malik
ola bilən təkliflər verilməlidir.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti – hal-hazırda
elektron kommersiya əməliyyatlarının qloballaşmış
dünyada sürətlə artması və demək olar ki, iqti-
sadiyyatın bütün sahələrini əhatə etməsi mobil
vergi mexanizmlərinin tətbiq edilməsini tələb edir.
Praktiki tətbiq edilə bilən vergi mexanizmləri, ilk
növbədə, elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi – tədqiq
edilən problemlər və bir çox faktlar xüsusilə Azər-
baycanda elektron ticarət sahəsində vergitutma
məsələləri elmi iqtisadi ədəbiyyatda yeni olaraq
daxil edilmişdir.
Açar sözlər: elektron kommersiya, vergitutma,
proqram təminatı, internet texnologiyalar
səh. 65-82
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
2/2013
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
66
1. giriş
XX əsrin ən möhtəşəm kəşflərindən biri hesab olunan internet şəbəkələrinin mey-
dana gəlməsi və onun insan fəaliyyətinin demək olar ki, bütün sahələrinə nüfuz et-
məsi iqtisadi münasibətlər sistemində yeni istiqamətləri müəyyənləşdirdi. İnternet
və informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı, bir tərəfdən iqtisadiyyatın müxtəlif
sektorları arasında informasiya mübadiləsini gücləndirdi, digər tərəfdən isə maliyyə
transaksiyalarının sərbəst şəkildə və qısa zaman müddətində həyata keçirilməsi biz-
nesin gələcək inkişafında yeni qeyri-ənənəvi sahələri yaratdı. Bu inkişaf is-
tiqamətlərindən biri də elektron kommersiyadır. E-kommersiya özündə elektron
ticarəti, elektron informasiya mübadiləsini, kapitalın elektron hərəkətini, elektron
pulları, elektron bankinqi, elektron sığortanı və s. birləşdirir. Qeyd etmək lazımdır
ki, elektron kommersiya yalnız sadalanan mal və xidmətlərin dəyərini ödəməklə
həyata keçirilən onlayn-transaksiyalarla məhdudlaşmır. Buraya həmçinin marketinq
tədqiqatlarını, müştəri və təchizatçılarla əlaqələrin təşkili, proseslərini, logistikanı
də aid etmək olar.
E-kommersiyanın genişlənməsində elektron ödəmə vasitələrinin (kredit kartlar,
debit kartlar, öncədən ödəmə kartları) də inkişafının böyük rolu olmuşdur. Elektron
kommersiyanın ən geniş yayılmış növlərindən biri də elektron ticarətdir (e-ticarət).
E-ticarət 2 əsas növə bölünür:
1. Birbaşa e-ticarət - dedikdə, elə ticarət forması başa düşülür ki, həm ödəmə sis-
temi, eyni zamanda məhsullar da elektron vasitələrin köməyilə təqdim edilir.
Məsələn: e-ödəmə vasitəsilə kino, musiqi, elmi ədəbiyyat, proqram təminatı fayl-
larının müştərinin fərdi kompüterinə yüklənməsi. Vergitutma baxımında e-ticarətin
bu növünün vergiyə cəlb olunması çətinlik törədir. Çünki bu tip əməliyyatların
izlənilməsi və onun aşkar edilməsi bəzən qeyri-mümkün olur.
2. Dolayı e-ticarət - elə ticarət növüdür ki, burada ödəmə e-ödəmə vasitəsilə, çat-
dırılma isə ənənəvi ticarətdə olduğu kimi həyata keçirilir.
Birinci növdə elektron ticarət rəqəmsal iqtisadiyyatın meydana gəlməsilə əlaqədar
olaraq sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Rəqəmsal iqtisadiyyata aid edilə biləcək
bazar seqmentləri Şəkil 1-də göstərilmişdir.
Eyni zamanda, e-kommersiya əməliyyatları əqdlərin aparılması formasına görə
aşağıdakı növlərə bölünür:
business-to-business (B2B). E-kommersiyanın bu növü şirkətlər (sahibkarlar)
arasında mövcud olan e-kommersiya münasibətlərini müəyyən edir. Məsələn,
bir şirkət öz veb-saytı vasitəsilə böyük və kiçik müəssisələr üçün sənaye
təchizatı ilə məşğuldur. Məqsəd yerli biznes nümayəndələri, onların istehsal
etdikləri məhsullar və göstərdiyi xidmətlər barədə informasiyaların potensial
alıcılara çatdırmaq yolu ilə biznes əlaqələrin qurulmasını dəstəkləməkdən,
bazarlara sərbəst çıxışı təmin etməkdən ibarətdir.
1. Kompüter proqramlaşdırması
2. Kinolar
3. Kitablar
4. Musiqi albomları
5. Maliyyə transaksiyaları
6. Video konferensiya
7. Təhsil və təlim materialları
8. E-mail (elektron-məktub)
9. İnformasiva xidmətləri
10. bülleten lövhələri və çat otaqları
11. Telekommunikasiya
12. İnternetxidmətiərı
13. Jurnallar
14. Elektron faktura ödənişləri
15. Səhm alqı-satqısı
16. qəzetlər
17. oyunlar
18. biznes məlumat bazası
19. Məsafədən tibbi diaqnoz
20. Məsafədən təmir
şəkil 1. rəqəmsal iqtisadiyyata aid edilə biləcək bazar seqmentləri
2/2013
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
67
business-to-consumer (B2C). E-kommersiyanın B2C növü istehlakçılar və
şirkətlər arasındakı mövcud e-kommersiya münasibətlərini müəyyən edir.
Sahibkar təqdim etdiyi mal, xidməti fərdi istehlakçıya çatdırır.
consumer-to-consumer (C2C). E-kommersiyanın C2C növü iki istehlakçı
arasında həyata keçirilə bilər. Burada hər hansı bir şəxs satmaq istədiyi məh-
sulu internet auksiyonlarda yerləşdirməsi kifayət edir. Məsələn, bu fəaliyyət
üzrə dünyada ən geniş yayılmış şəbəkə ebay.com saytıdır.
business-to-goverment (B2G) - ümumi olaraq dövlət sektoru ilə şirkətlər
arasında aparılan e-kommersiyanı əhatə edir. Sahibkarlar öz mal və xid-
mətlərini xüsusi portallar vasitəsilə dövlət orqanlarına təqdim edirlər, dövlət
orqanları burada son istehlakçı kimi çıxış edirlər.
Müasir dövrdə elektron kommersiya vasitəsilə əsasən aşağıda qeyd olunan
fəaliyyət növləri həyata keçirilir:
elektron sistemlərindən istifadə etməklə müştəri tərəfindən sifariş olunub
dəyəri ödənilən və çatdırılan “fiziki” malların satışı;
elektron məhsulların satışı (proqramlar, musiqilər və s.);
real vaxt rejimində maliyyə xidmətləri (broker, bank xidmətləri və s.);
informasiya xidmətləri (məsələn, qanunvericilik aktlarının mətnləri);
telekommunikasiya xidmətləri (məsələn, videokonferensiyaların təşkili və s.);
məlumatların işlənməsi və arxivləşdirilməsi (məsələn, məlumat bazalarının
idarə edilməsi);
proqram təminatlarının müddətli istifadəsi.
Şübhəsiz ki, iqtisadi artımla əlaqədar olaraq elektron ticarət daha da genişlənərək
yeni inkişaf mərhələsinə daxil olacaqdır. Gələcək inkişaf istiqamətlərini və proqnoz
göstəricilərini müəyyən etmək üçün keçmişə və müasir vəziyyəti təhlil etmək bu
sahədə əhəmiyyətli rol oynayır
2. E-kommersiyanın inkişaf mərhələləri
E-kommersiyanın inkişafı dünya iqtisadiyyatının qloballaşması və rəqabətin güc -
lənməsi, dünya kompüter-internet şəbəkəsinin yaranması, bank, sığorta, menecment
sahələrində innovasiyaların tətbiqi nəticəsində müasir səviyyəyə gəlib çatmışdır.
Lakin e-kommersiyanın bügünkü səviyyəsi də son inkişaf mərhələsi deyil, daim bu
sahədə irəliləyişlər baş verdiyindən növbəti 20 ildə daha mobil və çevik kommersiya
mexanimlərinin meydana gəlməsi gözlənilir. E-kommersiyanın ilk mərhələsi avia-
bilet sifarişləri, bank əməliyyatları, müəssisələrin resurslarının idarə edilməsinin av-
tomatlaşdırılmasından ibarət olmuşdur.
1960-cı ildə “American Airlines” və IBM şirkətləri aviareyslərə bilet sifarişlərinin
avtomatlaşdırılması üçün SABRE (Semi-Automatic Business Research Enviroment)
yarımavtomat kommersiya tədqiqatları avadanlığını yaratdılar. Bu e-kommersiya
sahəsində ilk təcrübə idi. Bu sistem sıravi vətəndaşlar üçün reyslərin qiymət tarifləri,
vaxtları barədə məlumatları daha əlverişli etməklə bərabər onlara əvvəlcədən bilet
sifariş etmək imkanı yaradırdı. 1964-cü ildə bir gündə sistem 26 min sərnişinin si-
farişini qəbul etmişdi.
“E-kommersiyanın inkişafında bank sistemindəki yeniliklər də mühüm rol oy-
namışdır. Belə ki, 60-cı illərin ortalarında ilk plastik kredit kartları meydana
gəlmişdir. Kartlarda olan maqnit lent maliyyə-hesablaşma əməliyyatlarının avtomat-
laşdırılmasına imkanı verirdi. Bank sahəsində daha bir yenilik 1968-ci ildə Bri-
taniyada BACS (Bankers Automated Clearing Services) və 1970-ci ildə ABŞ-da
CHİPS (Clearing House İnterbank Payment System) elektron köçürmələr və klirinq
sistemlərinin yaradılması ilə hesablaşmaların kağız çeklər formasından elektron for-
maya keçmiş oldu.
Elektron ödəniş sistemləri yarandıqdan sonra yalnız əhalinin az bir hissəsi bu xid-
mətlərdən istifadə edərək ödənişlər aparırdı, plastik kredit kartlarının kütləvi yayıl-
masına Bank of America və İnterbank Cards Association banklarının ABŞ
vətəndaşlarına poçt vasitəsilə kartların göndərilməsilə təkan verilmiş oldu. Əhalinin
poçt ünvanlarına göndərilən kredit kartlarında müəyyən qədər pul limiti var idi və
vətəndaş həmin kartdan istifadə etməklə bankın müştərisinə çevrilirdi və ayın sonuna
qədər banka olan borcunu ödəməli idi. 1972-ci ildə ABŞ-ın Federal Rezerv sistemi
plastik kart industriyasını tənzimləyən ilk təsisat oldu. Beləliklə plastik kartların da
dövriyyəsinə nəzarət yaradıldı.
E-kommersiyanın inkişafını internetsiz təsəvvür etmək mümkün olmazdı. Odur
ki, internetin inkişaf tarixini də izləmək maraqlı olardı. İlk illərdə bu tip şəbəkələrə
müdafiə məqsədilə ancaq hərbçilər maraq göstərirdi. 1966-cı ildə ABŞ-da Bob Tey-
lor dövlət tərəfindən eksperimental kompüter şəbəkəsi ARPA-nın (Advanced Rese-
arch Project Agency) reallaşdırılması üçün 1 mln dollar sifariş almışdır. Sifariş ABŞ
Müdafiə nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Bugünkü internetin ulu babası hesab
68
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
olunan kompüterlər şəbəkəsi ABŞ-da nüvə müharibəsi zamanı fasiləsiz elektron
məlumat mübadiləsini təmin edilməsi məqsədilə yaradılmış sistemlər hesab olunur.
Karib böhranından sonra ABŞ-da mərkəzləşməmiş kompüter şəbəkəsi yaradılmasına
başlanıldı, bunun da əsas məqsədi ondan ibarət idi ki, şəbəkənin bir və bir neçə siq-
mentinin sıradan çıxması şəbəkənin idarə olunmasına təsir etməməli idi.
Kompüter texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi və fərdi kompüterlərinin kütləvi
yayılması da e-kommersiyanın inkişafına böyük təkan vermişdir. Hazırda qlobal
məkanda istifadə olunan internetin əsası ABŞ-da qoyulsa da bunu amerikalılar uzun
müddət gizli saxlamış, şəbəkəyə yalnız hərbiçilərin çıxışı olmuşdur. Lakin 1989-cu
ildə Tim Berns Li Avropa elementar hissəciklər fizika mərkəzində (CERN) World
Wide Web standartını işləyib hazırladı. Artıq 1990-cı ildən etibarən internet təkcə
hərbçi və alimlərin inhisarından çıxmaqla geniş əhaliyə xidmət etməyə başladı. Əl-
bəttə burada siyasi cəhətdən “Soyuq müharibə”nin bitməsi, qloballaşma meyillərinin
artması da böyük təsir etmişdi. Həmçinin 1990-cı ilə qədər ABŞ Milli elm fondu
(National Science Fundation) internetin kommersiya məqsədləri üçün istifadəsini
reqlamentləşdirmişdi. İri kommersiya şirkətlərinin internetə çıxış əldə etməsi və in-
ternetə nəzarətin federal strukturlardan fərdi şəxslərin əlinə keçməklə internet mil -
yonlarla istifadəçinin gündəlik həyat tərzinə çevrildi.
1992-ci ildə ABŞ konqresi internetin kommersiyalaşdırılmasına yol verən qanun
qəbul etdi. 1993-cü ildə ABŞ prezidentinin İcra hakimiyyəti orqanları və Prezident
şurasına təqdim olunan “Elektron ticarətlə alış verişin rasionalizasiyası” memoran-
dumunda dövlət ehtiyacları üçün alış verişin təşkil edilməsi məqsədilə elektron sis-
temin yaradılması məsələsi qoyulmuşdu. Yeni yaradılacaq sistem vaxt itkisi və
xərcləri azaltmalı idi.
Getdikcə internet mağazaların sayı artdı, 1994-cü ildə internetdə ilk elektron
ödəmə sistemi First Virtual, 1994-cü ildə Yahoo, eyni ildə Amazon fəaliyyətə başladı.
İnternet vasitəsilə onlayn kommersiyanın meydana gəlməsilə onun vergiyə cəlb
olunmasındakı çətinliklər kimi vergi inzibatçılığında yeni fenomen meydana çıxmış
oldu.
1998-ci ilin mayında Ümumdünya Ticarət təşkilatı (ÜTT) internet vasitəsilə
təqdim olunan informasiya tipli fayllar və proqram təminatına tətbiq olunan gömrük
rüsumunu ləğv etdi. Digər ölkələr isə dövlət proqramı çərçivəsində e-kommersiyanın
inkişaf etdirilməsi istiqamətində real addımlar atdı. ABŞ federal səviyyədə e-kom-
mersiya ilə satışdan vergiyə moratorium qoydu, qeyd edək ki, bu moratorium 2014-
cü ilə qədər uzadılmışdır. Lakin ABŞ-da hər ştatda satışdan vergi qalmaqdadır və
bu ştatlar üzrə fərqlənir.
Invesp.com saytının məlumatlarına əsasən, 2011-ci ildə e-kommersiyanın həcmi
dünya üzrə 680,6 mlrd ABŞ dolları həcmində olmuşdur. Bu təşkilatın proqnozlarına
görə 2015-ci ildə bu göstərici 1,4 trln ABŞ dollarına çatacaq. Təşkilatın 2011-ci ildə
e-kommersiyanın 10 ən inkişaf etdiyi dövlətlər içərisində Hindistan, S.Ərəbistanı,
69
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
İndoneziya, Avstraliya, Filippin, İsveçrə, Sinqapur, BƏƏ, Çin və Honq-Konq yer
alır. ABŞ Ticarət Departamentinin məlumatlarına əsasən, 2010-cu ildə ABŞ-da
e-ticarətin həcmi 165.4 mlrd dollar olmuşdur. Data Insight tədqiqat agentliyinin
məlumatlarına əsasən, Rusiyada 2010-cu ildə e-kommersiyanın həcmi 7,68 mlrd
ABŞ dolları həcmində olmuşdur. Bu isə ümumi Rusiya pərakəndə ticarətinin 1,6%-
i deməkdir. Bu göstərici AB-də 5,7%, ABŞ-da 6,4% təşkil edir.
3. E-kommersiyanın ənənəvi kommersiyadan üstünlükləri və
məhdudiyyətləri
Biznesə başlamaq və onu idarə etməyin asanlığı - Ənənəvi biznesə başlamaq
üçün siz əvvəlcə yer tapmalı, müəyyən prosedurlardan keçərək icazə almalı və s.
müddətli mərhələlərdən keçməlisiniz, həmçinin biznesinizi idarə etmək üçün sizin
təcrübəli mühasibə, administratora, menecerlərə ehtiyacınız olacaq. E-kommersiyada
yer və vaxt itirmədən bütün işə rəhbərliyi tək özünüz virtual qaydada edə bilərsiniz.
Coğrafi hüdudların aşılması - əgər sizin bir mağazanız varsa, siz coğrafi baxım-
dan yalnız məhdud bir əraziyə xidmət göstərə bilərsiniz. Lakin bircə e-kommersiya
portalınız və ya saytınız olsa bütün dünya sizin üçün fəaliyyət məkanına çevrilə bilər.
Həmçinin mobil telefonlarla e-kommersiyanın tətbiqi ilə coğrafi məhdudluq anlamı
ortadan qalxmışdır. Siz istədiyiniz yerdən istədiyiniz mal, məhsul, musuqi, kino,
həm maddi, həm elektron fayl məhsulunu əldə edə, sata, hərraca çıxara bilərsiniz.
Axtarış sistemləri vasitəsilə yeni müştərilərin qazanılması - ənənəvi pərakəndə
ticarət, əsasən, malın markası və müştəri ilə münasibətlərə əsaslanır. E-kommer-
siyada isə müştərilər hətta heç vaxt eşitmədikləri saytlara keçməklə istədiklərinin
ən sərfəlisini əldə edə bilərlər. Məhz bu cəhət bir çox e-kommersiya şirkətləri üçün
əsas dönüş nöqtəsi olmuşdur.
Xərclərin azalması - E-kommersiyanın ən nəzərəçarpacaq üstünlüyü onun az
xərc tələb etməsidir.
Bəzən xərclərin aşağı olması müştəriyə də məhsul satışı zamanı endirimlər təqdim
etməyə imkan verir. Aşağıda e-kommersiya vasitəsilə xərclərin necə azalmasına mi -
sallar verə bilərik:
Reklam və marketinq;
Təkmil axtarış sistemləri, bir anda ödə və sosial şəbəkələr reklam üçün kifayət
qədər əhəmiyyətli hesab oluna bilər.
İşçi heyəti;
E-kommersiyada sifarişlərə nəzarət, ödəmələr, ehtiyyatların idarə olunması və
digər əməliyyat proseslərinin avtomatlaşdırılması işçi sayının azaldılmasına şərait
yaradır.
Əmlak;
E-kommersantı üçün fiziki hansısa bir məkanın olması vacib deyildir.
70
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
Məhsul axtarışının asanlığı - E-kommersiya saytlarında müştəri saytda axtarış
sistemləri vasitəsilə öz seçimini daha da genişləndirə bilər. Hətta bəzi veb saytlar
müştərinin seçimlərini yaddaşda saxlamaq imkanları da vardır.
Səyahət vaxtı və xərclərin məhdudlaşdırılması - Ənənəvi ticarətdə müştərinin
öz istədiyi məhsulu almaq üçün uzaq məsafələri qət etməsi adi bir haldır.
Müqayisəli alışın-veriş təqdim edilməsi - E-kommersiya müqayisəli alış-verişi
asanlaşdırır. Bir neçə onlayn ticarət saytları vardır ki, onlar müştəriyə ona sərf edən
qiymətə ən yaxşı seçimi əldə etməyə imkan verir.
E-kommersiya alış-veriş sövdələşmələri, kuponlar və qrup alış-verişlərinə imkan
yaradır - Əgər ənənəvi ticarətdə sizin bir mağazada şirəyə, digər mağazada isə kon-
fetə endirim kuponunuz varsa hər birində endirimdən istifadə etmək üçün yarıca
həmin mağazalara getməlisiniz, e-kommersiyada buna ehtiyac yoxdur.
Bol informasiya təminatı - Ənənəvi mağazalarda malın üzərində informasiya
yerləşdirilməsi üçün müəyyən məhdudiyyətlər vardır. Ənənəvi mağazalarda gərək
hər malın yanına o mal barədə geniş məlumata sahib olan satıcı qoyasan, e-kom-
mersiya veb-səhifələrində müştərilərə istənilən qədər əlavə məlumat təqdim etməyə
imkan verir. Bu məlumatların yerləşdirilməsinə satıcı heç bir əlavə vəsait sərf etmir.
Məqsədli əlaqənin yaradılması - E-kommersantlar müştərinin doldurduğu anket
formalarındakı məlumatlar vasitəsilə müştəriləri haqqında kifayət qədər məlumat
əldə etməyə imkan verir. Bu məlumatlar vasitəsilə e-kommersantlar öz müştəriləri
ilə əlaqə saxlaya, müəyyən şərtlər, endirimlər təklif edə bilirlər. Məsələn, əgər siz
Amazon.com saytında hər hansı kitab axtarırsızsa və istədiyinizi tapa bilmirsizsə,
sizin istəyinizə uyğun seçimlər saytda olan kimi sizə emaillə məlumat daxil olur.
Fasiləsiz açıq fəaliyyət - Əgər ənənəvi mağazalar müəyyən vaxt ərzində fəaliyyət
göstərirsə, e-mağazalar 24/7/365 formulu ilə hər an işləyir və sizin sifarişinizi qəbul
etmək imkanına malikdir. İnternet satıcıların fikrincə bu onlara edilən müraciətlərin
sayının artmasına şərait yaradır.
Xüsusi (Nişe) növ məhsullar bazarının yaradılması - Xüsusi növ ənənəvi ol-
mayan məhsul alıcı və satıcılarının fiziki dünyada görüşməsi kifayət qədər çətindir.
Virtual dünyada isə istədiyiniz növ məhsulun adını axtarış sistemində yığmaqla
istədiyinizi tapa bilərsiziniz. Məsələn, köhnəlmiş avadanlıq üçün ehtiyat hissəsi
almaq üçün bu barədə istəyinizi e-portallarda yerləşdirməniz kifayətdir. Satıcı sizin
elan vasitəsilə özü sizi taparaq istədiyinizi sizin ünvana çatdıra bilər.
E-kommersiyada istehlakçının hüquqlarının pozulması baxımından çatış-
mayan cəhətləri
1. Hər kəs e-kommersiya vasitəsilə ticarətə başlaya bilər, bəzən onlar arasında
fırıldaqçılara da rast gəlinir. E-kommersiyada ödəniş əvvəlcədən həyata keçi -
rildiyindən bəzən ödədiyiniz məhsul sizə gəlib çatmır. Buna “neqativ anon-
imlik” fenomeni deyilir. Təbii ki, bu halda vergilərdən yayınma halları da baş
verir;
71
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
2. Məhsulun keyfiyyətinə zəmanət verilmir. Aldığınız məhsula fiziki cəhətdən
toxunmaq mümkün olmadığından siz onun haqda şəkillər və məlumatlarla ki-
fayətlənməli olursunuz;
3. Bəzən əldə etmək istədiyiniz məhsulun dəyərini ödədiyiniz halda onun yerləş -
diyi yerdən asılı olaraq sizə çatdırılmasını bir aya qədər gözləməli olursunuz;
4. Bəzən texniki nasazlıqlar gözlənilməz nəticələrə, eyni mala görə sizin
hesabınızdan bir neçə dəfə vəsaitin çıxılmasına səbəb ola bilər.
5. Dövlət üçün elektron biznesin ən mənfi cəhəti e-kommersiya şirkətləri və biz-
nesmenlərinin vergidən yayınmasıdır.
6. On-layn ticarət zamanı sizin daxil etdiyiniz kart məlumatlarınızı hakerlər əldə
edib sonra istifadə edə bilərlər.
4. E-ticarətin vergiyə cəlb olunması
Elektron ticarət əməliyyatlarının virtual aləmdə həyata keçirilməsi həmin
əməliyyatların vergiyə cəlb edilməsi məsələlərini çətinləşdirir. Elektron ticarət
əməliyyatları aparan şəxslərin (alıcının və satıcının) fərqli ölkələrin rezidentləri ol-
ması, informasiya sistemlərinin (serverlərin) isə digər ölkələrdə yerləşməsi malların
(işlərin, xidmətlərin) təqdim edildiyi yerin, vergi ödəyicisinin və vergi məbləğinin
müəyyən edilməsini mürəkkəbləşdirir.
Bəzi hallarda vergi ödəyiciləri elektron ticarət əməliyyatlarının virtual aləmdə
həyata keçirilməsini əsas götürərək elektron ticarət əməliyyatlarına görə heç bir vergi
öhdəliklərinin yaranmadığını iddia edirlər. Hazırda dünya elm və iqtisadi dairələrində
e-kommersiyanın vergiyə cəlb olunmasında müxtəlif fikirlər mövcuddur.
OECD e-ticarətin bilavasitə həyata keçirildiyi internet serverin yerləşdiyi yer üzrə
vergi yurisdiksiyasının tətbiq edilməsini təklif edir.
E-ticarətdə ofşor zonalara (Kipr, Malta, Honk-Konq, Kayman a-rı) meyillilik
hazırda daha geniş yayılmışdır. Digər maliyyə xidmətləri kimi e-ticarət ofisləri, veb
serverləri ofşor zonalarında yerləşməklə özlərini vergi cənnətlərində hiss edirlər və
vergi ödəmirlər. Ofşor zonalarda vergi fırıldaqçılığının qarşısını almaq məqsədilə
bir sıra ölkələrin qanunvericiliyində ofşor zonaların vergidən yayınmada istifadəsinə
mane olan müddəalar qəbul edilmişdir.
Avropa İttifaqı dövlətləri təcrübəsi
Ümumiyyətlə Avropada e-kommersiyaya yanaşmada onun spesifikliyi nəzərə
alınmır və o adi ticarətdən fərqləndirilmədən eyni qaydada vergiyə cəlb olunur. Eyni
bir ölkə daxilində ticarət zamanı ƏDV satışın məbləğinə əsasən mal satan tərəfindən
xəzinəyə ödənilir. Bu zaman mal göndərənə ödənilən vergi əvəzləşdirilir. Son is-
tehlakçı əvəzləşdirmə hüququna malik olmur. Bu zaman aşağıdakı xüsusiyyətlər
əsas götürülür:
72
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
1. İdxal edən malın gömrük dəyərindən asılı olaraq idxal zamanı vergini öz
ölkəsində ödəyir. Ümumiyyətlə, o da eyni dərəcədə əvəzləşdirmə hüququna
malikdir.
2. Malların ixracı sıfır dərəcə ilə vergiyə cəlb olunur. İxracatçı ixrac mallarını
əldə edərkən (və ya istehsal zamanı) ödədiyi əlavə dəyər vergisini əvəzləşdirə
bilər.
Məhz bu prinsiplər əlavə dəyər vergisinin iqtisadi neytrallığını təmin edir, o cüm-
lədən yerli və xarici ticarətçilər üçün bərabər vergi yükü tətbiq edir. Xidmətlərin
həyata keçirilməsindən danışarkən biz daha çox internet-ticarət üçün xarakterik olan
informasiya və bur cür tipli xidmətləri nəzərdə tutmalıyıq. Vacib olan odur ki, burda
xidmətlərin həyata keçirildiyi yer satanın olduğu yer deyil, alıcının olduğu yer əsas
götürülür və ƏDV ondan tutulmalıdır.
B2B sektorunda (şirkətlər (sahibkarlar) arasında e-ticarət) hər şey aydındır.
Mal və xidmətlərin şəbəkə və yaxud hər hansı bir digər yolla əldə olunmasından
asılı olmayaraq vergitutma qaydaları eyni olaraq qalır.
1. Malın Avropa İttifaqı (Aİ) hüdudlarından kənardan idxalı zamanı: təbiidir ki,
ixracatçı hesab fakturanı ƏDV-siz təqdim edir, idxalçı isə gömrük rəs-
miləşdirməsi zamanı ƏDV-ni ödəyir. Sonradan bu vergi əvəzləşdirilə bilər.
2. Kənardan informasiya xidmətləri əldə olunarkən: satıcı hesab fakturanı ƏDV-
siz təqdim edir, alıcı “geri vergitutma” adlandırılan prinsip əsasında hesablaşır.
Bu o deməkdir ki, o, ƏDV-ni öz ölkəsinin xəzinəsinə ödəyir və dərhal onu
əvəzləşdirməyə təqdim edir.
Çətinliklər B2C sektorunda (istehlakçılar və şirkətlər arasındakı e-ticarət)
başlayır. Problem ondadır ki, kənardan informasiya xidmətləri əldə olunarkən burada
alıcı ƏDV üzrə vergi ödəyicisi hesab olunmur, buna görə də, onu tərs vergitutma
prinsipinə əsasən satıcının yerinə hesabat verməyə məcbur etmək olmaz.
Aİ-yə üzv olan dövlətlərin təcrübələrinə əsasən bütün elektron məhsullar xid-
mətlərə bərabər tutulur və alıcının yerləşdiyi yerdə ƏDV-yə cəlb edilir. Aİ-yə üzv
olan dövlətlərin ƏDV qanunvericiliyi əsasən Aİ-nın ümumi prinsipləri əsasında tən -
zimlənir.
Aİ-nin e-ticarətə yanaşmasının əsasına İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşki-
latının (OECD) tələblərinə uyğun olaraq aşağıdakı prinsiplər əlavə edilmişdir:
e-ticarətin vergiyə cəlb edilməsi üçün yeni vergilərin tətbiq edilməsinə zərurət
yoxdur;
elektron məhsul xidmət kimi vergiyə cəlb edilir;
istehlak vergiləri istehlak yerində tutulur.
ABş-ın təcrübəsi
ABŞ-da hazırda isə e-ticarətçilərin böyük hissəsi “İnternetin vergidən azad
edilməsi haqqında” (Internet Tax Freedom Act) qanuna əsasən federal səviyyədə
vergi və ƏDV tətbiq edilmədən fəaliyyət göstərirlər. 1998-ci ildə qəbul edilmiş qa-
73
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
2/2013
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
74
nunun müddəti mütəmadi uzadılmışdır və hazırda 2014-cü ilədək qüvvədədir. Bu
qanun internetə girişi, o cümlədən şəbəkə vasitəsilə göstərilən xidmətləri (şəbəkə
vasitəsilə təqdim edilən “fiziki” mallar istisna olmaqla) vergidən azad edir. Lakin
ABŞ-da ştatlar və yerli qanunvericiliklər səviyyəsində e-kommersiyadan satış vergisi
tutulmaqdadır.
Satışdan vergi ABŞ-da Böyük depressiya zamanı xəzinə ehtiyatını artırmaq
məqsədilə tətbiq olunmuşdur və həmin dövrdən etibarən ABŞ-ın ştat və şəhərlərinin
əsas gəlir mənbəyi kimi fəaliyyət göstərir. Pərakəndə satış onun üçün əsas vergitutma
obyekti hesab edilir. Bu verginin tətbiqi ştatdan ştata, hətta bələdiyyə səviyyəsində
fərqlənir.
ABŞ-da satışdan tutulan vergi ilə əlaqədar 6000 müxtəlif qanunlar var. Tək vergi
dərəcələri deyil, həmçinin vergi bazasının hesablanması qaydaları fərqlənir. Belə ki,
bəzi ştatlarda (məsələn, Kaliforniya) yalnız maddi aktivlərin təqdim olunması,
bəzilərində isə qeyri-maddi aktivlər (bura rəqəmsal məhsullar da daxildir) vergiyə
cəlb olunur (məsələn, Nyu-Meksiko).
Ümumiyyətlə, ABŞ satışdan verginin əsas konsepsiyası “əlaqə” (nexus) məfhu-
mudur. Yəni satıcının hansı ştatla əlaqəli olması vergitutma baxımından çox
əhəmiyyətlidir. Bu məfhum müəyyən qədər daimi nümayəndəliyə bənzəsə də, ondan
fərqlidir. Belə ki, əgər şirkətin həmin ştatda fiziki mövcudluğu, ofisi, personalı, bəzi
hallarda hətta mülkiyyəti varsa, belə əlaqə vardır. Lakin belə əlaqə olmadıqda şirkətin
müəyyən ştatda müştərilərinin olması da bu əlaqənin olması kimi təfsir edilə bilər.
Ümumiyyətlə, ABŞ-da e-kommersiya satışdan vergiyə cəlb olunmur, o mənada
ki, onu satıcı (həm şirkət, həm fiziki şəxs) ödəmir. Əvəzində kompensasiya kimi alıcı
aldığı malın dəyəri ilə bərabər “istifadə vergisi” (“use tax”) də ödəməlidir. Bu cəhət
ənənəvi kommersiya şirkətləri qarşısında e-kommersiya ilə məşğul olan şirkətlər
üçün rəqabət üstünlüyü yaradır.
Əgər internet-mağaza Kaliforniya və Nyu-Meksikoda yerləşirsə və alıcı da bu iki
ştatdan birində yerləşirsə, şirkət malın (xidmət, qeyri-maddi məhsul) dəyərinə satış-
dan vergini də əlavə etməklə alıcı ödəyir, əgər alıcı bu iki ştatdan deyilsə, onda satış-
dan vergi olmur. Satışdan verginin tutulması ilə bağlı, əsas problem o zaman yaranır
ki, sifariş edilmiş mal fiziki qaydada çatdırılmasın və yalnız birbaşa olaraq internet-
dən yüklənilsin.
Belə ki, bu zaman şirkət (e-ticarətçi) öz ştatının sakinlərindən satışdan vergini
tutmalıdır, digər ştatların sakinlərini isə satışdan vergidən azad etməlidir, çünki bu
şəxslər öz ştatlarında verginin (use tax) ödəyiciləridirlər. Bu zaman alıcının yerləşdiyi
yeri müəyyən etmək qeyri-mümkün olduğu üçün alıcı olduğu yer barədə satıcıya
məlumat verməlidir. Lakin burada heç bir zəmanət yoxdur ki, alıcı yerləşdiyi yer
barədə düzgün məlumat versin.
Bu problem ABŞ-nın vergi orqanlarının qarşısında duran və hələlik öz həllini tap-
mayan əsas problemdir.
yeni – zelandiyanın təcrübəsi
Yeni-Zelandiyanın vergi qanunvericiliyinə əsasən mallar və xidmətlər vergisi
(GST) üzrə qeydiyyatdan keçən şəxs Yeni-Zelandiyadakı istehlakçılara mallar, işlər
və xidmətlər təqdim edirsə, GST vergisini tutmağa borcludur. Bu qayda e-ticarət
əməliyyatlarına da tətbiq edilir. Yəni Yeni-Zelandiyada GST üzrə qeydiyyatdan
keçən şəxs malları internet vasitəsilə təqdim edirsə və mallar fiziki olaraq çatdırılırsa,
bu zaman GST ümumi dərəcə ilə tutulmalıdır. Əgər mallar internet vasitəsilə Yeni-
Zelandiyanın hüdudlarından kənarda olan şəxslərə təqdim edilirsə və fiziki olaraq
çatdırılırsa GST “0” dərəcə ilə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qayda rəqəmsal
malların və xidmətlərin təqdim edilməsinə də tətbiq edilir.
Digər bir tərəfdən Yeni-Zelandiyanın GST üzrə qanunvericiliyinə əsasən, Yeni-
Zelandiyanın rezidentləri tərəfindən mallar internet vasitəsilə xarici ölkədə olan şəxs-
dən sifariş edildikdə və mallar fiziki olaraq çatdırıldıqda, GST Yeni-Zelandiyada
gömrük orqanları vasitəsilə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, e-ticarət əməliyyatların-
dan GST yığılması üzrə xərclərin azaldılması məqsədilə Yeni-Zelandiyaya gətirilən
malların dəyərinə hədd tətbiq edilir, yəni malların qiyməti 400 Yeni-Zelandiya dol-
larından aşağı olduqda GST-dən azad edilir.
Həmin qanunvericiliyə əsasən, Yeni-Zelandiyanın rezidentləri tərəfindən Yeni-
Zelandiyada olan müştərilərə qeyri-maddi əmlakın (intellektual mülkiyyət) təqdim
edilməsi GST-yə cəlb edilir. Digər bir tərəfdən rəqəmsal malların (proqramların)
Yeni-Zelandiyanın hüdudlarından kənarda olan şəxslər tərəfindən birbaşa olaraq in-
ternet vasitəsilə yüklənməsi GST məqsədləri üçün xidmət hesab edilir və xidmətlərin
ixracı GST-dən azad edilir.
5. E-ticarətin vergiyə cəlb edilməsindəki problemlər:
İqtisadi-coğrafi amillər:
iştirakçı tərəflərin (alıcı və satıcının) və mal-xidmətlərin fərqli ölkələrdə yer-
ləşməsi - sonrakı bölmələrdə qeyd olunduğu kimi mal, satıcı, vasitəçinin başqa
ölkələrdə fəaliyyət göstərməsi, bu ölkələrdəki mövcud e-kommersiya, vergi
qanunvericiliklərinin kolliziyası ilə nəticələnir. Bəzi ölkələrdə e-kommersiyaya
güzəştlər digər ölkədə olmaya bilər, bu da əlavə çətinliklər yaradır.
e-xidmət təklif edənin təsis olunduğu yerin, daimi nümayəndəliyin yerinin
müəyyən edilməsindəki çətinliklər. Ənənəvi ticarətdə sahibkarın ticarət
apardığı konkret məkan - mağaza, ofisin ünvanı dəqiqdir və vergi orqanında
həmin sahibkar bu ünvan üzrə qeydiyyata düşüb, bu baxımdan vergi orqan-
larının yoxlama aparmaq məqsədilə gedəcəyi ünvan dəqiqdir. E-kommersiyada
internet-mağaza konkret məkanda deyil, virtual məkanda hər hansı bir ölkədə
onun serveri yerləşir. Bu baxımdan OECD məhz server yerləşən ölkənin yuris-
diksiyasının tətbiq edilməsini tələb edirlər. Lakin əgər server ofşor zona hesab
2/2013
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
75
olunan dövlətlərdə yerləşirsə, onlara vergi ya tətbiq olunmur, ya da çox aşağı
səviyyədə tətbiq olunur. Bu zaman vergi rəqabətliliyi pozulmuş olur. Yəni eyni
mal satan ənənəvi kommersanta nisbətən e-kommersiya ilə məşğul olan
sahibkar daha az (və ya ümumiyyətlə ödəmədiyindən) vergi ödədiyindən daha
çox rəqabət üstünlüyünə malik olur. E-kommersiyaya artan maraq da bununla
izah olunur.
vergi bazasının köçürülməsi. Elektron ticarət zamanı vergi bazasının başqa
ölkələrə köçürülmə imkanı müxtəlif vergi riskləri meydana gətirir.
Hüquqi aspektlər:
müxtəlif ölkələrin e-ticarət, vergi, informasiya texnologiyaları qanunveri-
ciliyinin müxtəlifliyi;
kiber qayda pozuntularına qarşı mübarizə üzrə müxtəlif qanunvericilik.
Texnoloji amillər:
e-ticarət xidmətləri təqdim edən şirkətlərin informasiya sistemlərinin, server-
lərinin müxtəlif ölkələrdə yerləşməsi;
müxtəlif ölkələrin elektron texnologiyalar sahəsində qeyri-bərabər inkişaf et-
məsi. Məsələn, Azərbaycan Respublikası vətəndaşı Rusiya Federasiyası
ərazisindən ABŞ-da təsis olunmuş e-bay vasitəsilə Böyük Britaniyada yerləşən
kitab sifariş edir. Burada bir əməliyyatda 4 ölkə cəlb olunmuş olur. Bu isə
özündə bir çox hüquqi, iqtisadi, texnoloji nəticələrə səbəb olur.
6. Azərbaycanda e-ticarət
Azərbaycanda e-ticarətin təşkili və həyata keçirilməsinin hüquqi əsaslarını, onun
iştirakçılarının hüquq və vəzifələrini, habelə e-ticarət haqqında qanunvericiliyin
pozulmasına görə məsuliyyət “Elektron ticarət haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanunu ilə tənzimlənir. Qanuna əsasən elektron ticarət - informasiya sistemlərindən
istifadə edilməklə malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi
üzrə həyata keçirilən fəaliyyətdir. Maliyyə bazarı, o cümlədən sığorta və qiymətli
kağızlar bazarı istisna olmaqla, bu Qanun Azərbaycan Respublikasında bütün digər
sahələrdə həyata keçirilən elektron ticarətə şamil olunur.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində elektron ticarət haqqında əsas
məqamlar “Əqdlər haqqında ümumi müddəalar” (maddə 331.5 - Yazılı əqd), “Öhdə-
liklər haqqında ümumi müddəalar” (maddə 386.4 - Öhdəliklərin əmələ gəlməsi
əsasları) və “Öhdəliklərin icrası” ( maddə 430.4 - Öhdəliyin icrasından imtina) fəsil-
lərində nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində də elektron ticarətlə
bağlı məsuliyyət məsələləri nəzərdə tutulmuşdur. İnzibati Xətalar Məcəlləsinin
240.1-ci maddəsinə (Elektron ticarət haqqında qanunvericiliyin pozulması) əsasən:
Elektron ticarətdə satıcı (təchizatçı) tərəfindən alıcıya (sifarişçiyə) və səlahiyyətli
76
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
dövlət orqanlarına yanlış məlumatın verilməsinə görə - fiziki şəxslər iyirmi manatdan
iyirmi beş manatadək miqdarda, vəzifəli şəxslər əlli beş manatdan yetmiş manatadək
miqdarda, hüquqi şəxslər iki yüz manatdan iki yüz əlli manatadək miqdarda cərimə
edilir.
Elektron ticarətdə elektron sənəd dövriyyəsi vasitəçisinin xidmət göstərərkən
ötürdüyü, saxladığı informasiyaların ümumi monitorinqinin aparılması və ya qanun-
suz fəaliyyətin həyata keçirilməsini sübut etmək məqsədi ilə fəal surətdə faktların
və ya təfərrüatların müəyyənləşdirilməsi üzrə hərəkətlərə məcbur edilməsinə və ya
bu hərəkətlərin elektron sənəd dövriyyəsi vasitəçisi tərəfindən fərdi təşəbbüs qay-
dasında həyata keçirilməsinə görə - fiziki şəxslər otuz manatdan otuz beş manatadək
miqdarda, vəzifəli şəxslər yetmiş beş manatdan doxsan manatadək miqdarda, hüquqi
şəxslər iki yüz manatdan iki yüz əlli manatadək miqdarda cərimə edilir.
Elektron ticarətdə elektron sənəd dövriyyəsi vasitəçisi tərəfindən xidmət
göstərdiyi alıcıların (sifarişçilərin), satıcıların (təchizatçıların) qanunsuz fəaliyyəti
və ya qanunsuz informasiya ötürməsi barədə səlahiyyətli dövlət orqanlarına
məlumatın verilməməsinə və ya səlahiyyətli dövlət orqanlarının müraciətinə əsasən
xidmətlərin alıcılarının (sifarişçilərinin), satıcıların (təchizatçıların) müəyyən-
ləşdirilməsinə imkan verən məlumatların təqdim edilməməsinə görə - fiziki şəxslər
otuz beş manatdan qırx manatadək miqdarda, vəzifəli şəxslər doxsan manat miq-
darında, hüquqi şəxslər üç yüz manat miqdarında cərimə edilir.
Elektron ticarətdə elektron sənəd dövriyyəsi vasitəçisi tərəfindən məhkəmənin
qərarı və ya qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş səlahiyyətli dövlət orqanının
müraciəti əsasında hüquq pozuntularının qarşısının alınması məqsədi ilə göstərilən
xidmətin dayandırılmamasına, informasiyanın saxlanılması xidmətinin göstərildiyi
halda informasiyanın silinməməsinə və ya ona çıxışın məhdudlaşdırılmamasına görə
- fiziki şəxslər otuz beş manatdan qırx manatadək miqdarda, vəzifəli şəxslər doxsan
manat miqdarında, hüquqi şəxslər üç yüz manat miqdarında cərimə edilir.
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 168.1.5-ci maddəsinə əsasən
kompüter, internet və digər elektron şəbəkələr, elektron poçt və digər oxşar va-
sitələrlə xidmətlərin göstərilməsi, yaxud bu cür şəbəkələrdən və ya xidmətlərdən is-
tifadə hüququnun verilməsi üzrə əməliyyatlar həyata keçirildiyi işlərin və ya
xidmətlərin alıcısının yerləşdiyi və ya qeydiyyatda olduğu, təsis edildiyi yer sayılır.
Qeyd etdiyimiz kimi, beynəlxalq təcrübədə, xüsusilə də AB-də kənardan informasiya
xidmətləri əldə olunarkən elektron məhsulların xidmət kimi vergiyə cəlb olunması
və verginin istehlak yeri üzrə tutulması mövqeyi üstünlük təşkil edir. Bu mövqe
OECD tərəfindən də təsdiqlənir. Bu cür yanaşmada əsas problemlər e-ticarətin B2C
növündə qalır. Yəni, kənardan informasiya xidmətləri əldə olunarkən burada alıcı
ƏDV üzrə vergi ödəyicisi hesab olunmur, buna görə də onu vergi agenti prinsipinə
əsasən vergi ödəməyə hesabat verməyə məcbur etmək çətinliklər yaradır. E-ticarətin
ƏDV-yə cəlb edilməsi məsələləri isə Vergi Məcəlləsində öz əksini tapmışdır.
77
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
Azərbaycanda “Elektron ticarət haqqında” qanun 2005-ci ildə qəbul olunsa da bu
sahənin ilkin cücərtiləri yalnız 3 il sonra, yəni 2008-ci ildə özünü göstərməyə
başlayıb. Bunun ən əsas səbəblərindən biri internet üzərində ödəmə sisteminin ol-
maması olub. 2008-ci il dekabrın 2-də isə “SilverKey Azərbaycan” şirkəti Azərbay-
canda ilk dəfə olaraq “Visa” və “MasterCard ” tərəfindən xüsusi lisenziya almış
“GoldenPay” adlı onlayn ödəmə sistemi qurub, şirkətlərə və dövlət qurumlarına
təqdim etdikdən sonra Azərbaycanda e-ticarət formalaşmağa başlayıb.
Artıq Azərbaycanda 17 şirkətdə “GoldenPay” sistemi tətbiq olunur. Bu şirkətlər
internet üzərindən ödəmələr qəbul edir və bəlli xidmətlərini internet üzərindən
təqdim edirlər:
“Bakıelektrikşəbəkə”nin bu sistemi sayəsində 10 minlərlə insan elektrik ener-
jisi haqqını internet üzərindən ödəyir.
Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası da oxşar sistemlə abituriyentlərə xid-
mət göstərir. TQDK-dakı ödəmə kartları artıq elektron ödəmə kartları ilə əvəz -
lənib. Bu da elektron ticarət növüdür, predmet isə xidmətdir.
“Azərfon” şirkətindən də konturları internet üzərindən almaq olur. “sinta.az”
saytını yaradanlar isə “GoldenPay” sistemindən yararlanaraq, faktiki olaraq
Azərbaycanda ilk dəfə Skandinaviya auksionu təşkil ediblər, yəni bu gün Azər-
baycanda internet vasitəsi ilə müxtəlif saytlara daxil olub arzu olunan malı
seçmək mümkündür.
Onlayn formasında da ödəmə xidməti göstərən şirkətlər də mövcuddur.
“Bestkompt”, “NLT Telekom”, “NLİNK”, “NEXUS”, kimi elektron
mağazalarda isə həm də kartla da ödəmə etmək mümkündür.
Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən Azərbaycanda e-ticarətin həcmi 2012-ci
ildən açıqlanır. 2012-ci ilin yanvar-avqust aylarında e-ticarətin həcmi 905,1 min
manat olub.
Son vaxtlar ölkəmizdə www.terasell.com adlanan virtual ticarət mərkəzi
yaradılmışdır. Bu resurs vahid platforma çərçivəsində Azərbaycanın müxtəlif inter-
net-dükanlarını birləşdirəcək internet məkanıdır. Əsas məqsədi ölkədə elektron-
ticarətin inkişafına yeni təkan verməkdən ibarətdir. Onun konsepsiyasına əsasən,
bütün ticarət şirkətlərinin Terasell.com platformasında pulsuz şəkildə virtual mar-
ketin açılması üçün imkanlar yaradılır. Tutaq ki, şəhərin gözəl bir yerində market
vardır. Buna görə böyük məbləğdə icarə haqqı ödənilir, işçi saxlanılır, işıq, qaz, su
pulu ödənilir. Lakin Siz bütün bu xərclərə qatlanmadan kiçik bir vəsait ödəməklə
də mağaza sahibi ola bilərsiniz. Bu onu göstərir ki, elektron ticarətdə transaksiya
xərcləri ənənəvi ticarətə nisbətən aşağı olur. Transaksiya xərcləri mübadilə pro -
sesində mülkiyyət hüququnun bir tərəfdən digərinə verilməsi ilə bağlı olan xərclərdir.
İlk dəfə iqtisadi ədəbiyyatda transaksiya xərcləri termini Nobel mükafatı laureatı
R.Kouz tərəfindən işlədilmiş və müasir institusional nəzəriyyədə geniş tətbiqini tap-
mışdır [6].
78
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
Transaksiya xərclərinin 5 əsas növü mövcuddur:
1. İnformasiyanın əldə edilməsi ilə bağlı xərclər;
2. Müqavilələrin və danışıqların aparılması ilə bağlı xərclər;
3. Qiymətləndirmə və gözləmə effekti ilə bağlı xərclər;
4. Mülkiyyət hüququnun qorunması ilə bağlı xərclər;
5. Opportunist fəaliyyətlə bağlı xərclər.
Bu xərclərin bilavasitə kəmiyyət xarakteristikalarının olmamasına baxmayaraq
onlar ümumi xərclərə təsir göstərir. Məşhur Kouz teoreminə görə mülkiyyət hüququ
müəyyənləşdiyi halda transaksiya xərcləri sıfıra bərabər olduqda resursların yer-
ləşdirilməsi effektivliyi mülkiyyət hüququnun dəyişməsindən asılı deyildir. Lakin
real iqtisadiyyatda transaksiya xərcləri həmişə mövcuddur və sıfıra bərabər deyildir.
Lakin ixtiyarı halda informasiyanın əldə edilməsi, müqavilələrin və danışıqların
aparılması, mülkiyyət hüququnun qorunması ilə bağlı xərclərin azalması praktikada
müxtəlif nəticələrə gətirir. Belə ki, elektron ticarətdə transaksiya xərclərinin aşağı
olması əqdlərin qısa bir müddətdə bağlanmasına şərait yaradır. Zaman anlayışı artıq
elektron ticarətdə başqa məna daşımağa başlayır.
7. nəticə
Qloballaşmış dünya iqtisadiyyatının inkişaf meyilləri gələcəkdə e-kommersiya
əməliyyatlarının daha da genişlənməsini və iqtisadiyyatın, demək olar ki, bütün
sahələrində tətbiq edilməsini reallaşdırır. Bu, bir tərəfdən, transaksiya xərclərinin
azalmasına səbəb olur, digər tərəfdən isə, bazarın proqnozlaşdırılmasında, əhalinin
istehlak davranışında, biznes subyektlərinin fəaliyyətində , insanların təfəkküründə
yeni stereotip mexanizmlər yaradır. Transaksiya xərclərinin mənfi cəhətləri ilə yanaşı
onun istehlak və istehsal bazarında fəaliyyət göstərən bazar agentlərinin qarşılıqlı
münasibətlərinin yaranmasında stabilləşdirici xarakter daşıyan müsbət cəhətləri də
mövcuddur. Elektron ticarət zamanı transaksiya xərclərinin kəskin şəkildə aşağı
düşməsi artıq iqtisadi sistemi yeni bir turbulent vəziyyətə gətirir. Bu vəziyyətdə is-
tehlak bazarının proqnozlaşdırılmasında və onun marketinq baxımından təhlilində
qeyri-müəyyənlik yaranır. Mövcud mexanizmlər ös aktivliyini itirir yeni mexanizm-
lərin yaranması üçün isə zaman tələb olunur. Lakin elektron ticarətin ənənəvi
ticarətlə müqayisədə elə də böyük inkişaf tempinə malik olmaması bu ziddiyyətlərin
kəskin xarakter daşımasına səbəb olmur.
Elektron ticarət zamanı vergi baxımından əsas problemlər birbaşa elektron ticarət
zamanı baş verir. Vergitutma sahəsində beynəlxalq təcrübənin araşdırılması və onun
tətbiqi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi aşağıdakı əsas prinsiplərin qəbul
edilməsini zəruriləşdirir:
1. Elektron ticarət transaksiyalarının həcminin bit ölçüsünə görə vergitutma prin-
siplərinin aradan götürülməsi;
79
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
2. Neytrallıq prinsipi əsasında elektron ticarətin ümümi qaydada vergiyə cəlb
edilməsi;
3. Eyni bir elektron ticarət əməliyyatının ikiqat vergidən sığortalanması;
4. Elektron ticarət zamanı dolayı vergilərə xüsusi ilə son istehlak məkanında
vergiyə cəlb edilməsi;
5. Ticarətin elektron və ya ənənəvi üsullarla aparılması zamanı yol verilə bilən
diskriminasiya halların aradan qaldırılması;
6. Birbaşa e-ticarət zamanı son təqdim edilmiş məhsulları xidmət kimi
qiymətləndirərək onlara əlavə dəyər vergisinin tətbiq edilməsi.
Lakin, eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, elektron ticarət dinamik bir inkişaf
prosesindədir. Bu prinsiplər daimi olaraq iqtisadi sistemin inkişaf meyilləri ilə uzlaş-
malıdır.
Ədəbiyyat siyahısı
1. Karl Frieden. (2000). Cybertaxation. Chicago, Arthur Andersen. p.585
2. Gary Schneider (2008). Electronic commerce, Course technology, p.342
3. Makoto Yokoo. (2008). Electronic commerce: theory and practice, Springer,
4. Дианова Т. (2012). Некоторые особенности электронной торговли: от
«мифов» к «эффекту скольжения» Вопросы экономики . № 05, стр. 139-
146.(Dianova T. (2012). Elektron ticarətin bəzi xüsusiyyətləri: “miflər”dən
“sürüşmə effekti”nədək. İqtisadiyyata dair suallar, s.139-146)
5. Кузнецов А. (2004). Электронные рынки и конкуренция. Вопросы эконо-
мики. № 2, с. 72-81. (Kuznetsov.A. (2004). Elektron bazarlar və rəqabət. İqti-
sadiyyat sualları., s.72-81.)
6. Coase R. The problem of sosial cost. Journal of Law and Economics. Vol.3
p.1-44.
7. E-Commerce taxation and cyberspace law: the integrative adaptation model
“Virginia Journal Of Law &Technology”
8. John A. Swain. Cybertaxation and the commerce clause:entity isolation or af-
filiate Nexus?
9. roche-duffay.ru Электронная коммерция и ее налогообложение. (roche-duf-
fay.ru . Elektron kommersiya və onun vergitutması)
10. Ильичев С.К. Особенности налогообложения в сфере электронной ком-
мерции. Издательство Маркет стр.188 (İliçev S.K. Elektron sahəsində ver-
gitutmanın xüsusiyyətləri. Market nəşriyyatı. 188 s.)
11. Michael Howard. Public Sector Economics. p.318
80
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
Мусаев Акиф Фархад оглы
доктор экономических наук, профессор, член-корреспонденты НАНА
Гараев Имран Алияр оглы
доктор философии по экономике, доцент
Электронная коммерция и налооблажение
Аннотация
Цель исследования – анализ направлений развития операций электронной
коммерции в современных условиях и исследование свойств их налогообло-
жения.
Методология исследования – системный подход, сравнительный анализ, ин-
дукция и дедукция.
Выводы исследования – роль электронной коммерции в развитии экономики
а также предложения по решению сложностей налогообложения этой сферы.
Ограничения исследования – налогообложение электронной коммерции
должно вестись, учитывая ее различные секторы, и только после тщательного
научного изучения можно давать предложения.
Практическая значимость исследования – в данный момент большие темпы
роста операций электронной коммерции в условиях глобализации, а также то,
что она охватывает, можно сказать, все секторы экономики и требует приме-
нение мобильных электронных механизмов.
Оригинальность и научная новизна исследования – исследуемые проблемы,
а также многие факты, в особенности вопросы налогообложения электронной
коммерции в Азербайджане, недавно внесены в научную экономическую ли-
тературу.
Ключевые слова: - электронная коммерция, налогообложение, программ-
ное обеспечение, интернет технологии
81
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
Musayev Akif farhad oglu
doctor of economics, professor, correspondent member of ANAS
garayev ımran Aliyar oglu
ph.doctor of economics, ass. prof.
E-commerce and taxation
Abstract
Purpose – analysis of trends in the development of e-commerce transactions in
the modern conditions and study the properties of their tax.
Methodology – systematic approach, comparative analysis, induction and deduc-
tion
Findings – the role of e-commerce in the economy as well as suggestions solu-
tions complexities of taxation in this sphere
Research limitations – taxation of e-commerce should be conducted in view of
its different sectors, and only after a thorough scientific study can give suggestions.
Practical implication – currently high rates of growth of e-commerce transactions
in the context of globalization, and the fact that it covers can say all economic sec-
tors, and requires the use of mobile electronic mechanisms
Originality – research question, as well as many of the facts, in particular the tax-
ation of e-commerce in Azerbaijan, recently introduced to the scientific economic
literature
Keywords: e-commerce, taxation, software, internet technologies
JEl Classification Codes: E62, G21, G14, L86
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 01.02.13.
Çapa qəbul olunmuşdur: 02.04.13.
82
A.Musayev, İ.qarayev
ElEKtron KoMMErsİyA vƏ vErgİtUtMA
2/2013
Dostları ilə paylaş: |