Mövzu ilə bağlı problemin araşdırılmasında YUNESKO-nun Azərbaycan
üzrə təmsilçisi Ramiz Abutalıbovun, doktor Məhəmməd Kəngərlinin, Maarif
Teymurovun məsləhətlərindən faydalanmağa çalışmışıq.
Açıqlanmasına ciddi ehtiyac duyulan bu mövzu tarix elmimizdə göstərilən
ilk böyük cəhddir. Şübhəsiz ki, zaman keçdikcə, imkanlar olduqca Almaniyada,
Türkiyədə, Polşada, Rusiyada sxalanılan çoxlu sayda yeni arxiv sənədləri
öyrəniləcəkdir. XX əsr Azərbaycan tarixində isə bu boşluğu doldurmağa ehtiyac
vardır.
I BÖLÜM
AZƏRBAYCANIN ĠġĞALI, XALQ KÜTLƏSĠNĠN ZORLA
SOVETLƏġDĠRMƏ ƏLEYHĠNƏ MÜBARĠZƏSĠ. SOVET ĠTTĠFAQINDA
MÖVCUD REJĠMƏ QARġI ETĠRAZLAR
1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. 23
aylıq mövcudiyyatı dövründə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli-demokratik
dövlət qurulmasında, milli şüurun oyanmasında, müstəqilliyin siyasi, hüquqi,
mənəvi baxımından təminində əhəmiyyətli rol oynadı. Milli Ordunun yaradılması,
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması, azad mətbuatın inkişafı, ictimai-
siyasi həyatın bütün sahələrində demokratiyanın bərpası böyük tarixi hadisə idi.
Azərbaycan Milli Qurtuluş hərəkatının tanınmış ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə 1953-
cü ildə “Amerikanın səsi” radiosu ilə xalqımıza müraciətində müstəqil
cümhuriyyətimizin fəaliyyətini belə xarakterizə edirdi: “...28 Mayıs 1918-də
istiqlalını elan etməklə Azərbaycan tarixinin təbii bir nəticəsini fikirdən işə keçirdi.
Eyni zamanda o, zəmanəyə hakim olan şüarından istifadə edirdi. “Hər millət öz
müqəddəratını özü həll etməyə səlahiyyətdardır” düsturunu xalqın ümumi rəyinə
uyaraq istiqlalını elan edirdi. İstiqlal elanı üzərində qurulan milli Azrbaycan
höküməti az zamanda məmləkətdə çox böyük işlər gördü”. (196, s.302)
27 aprel hadisəsindən sonra Azərbaycan xalqı bolşevik rejimi və işğalçılıq
siyasəti ilə razılaşmadı. İlk günlərdən başlayaraq, gizli təşkilatların yaradılması,
meqavimət hərəkatının güclənməsi sübut edir ki, xalqımız nə bolşeviklərin, nə
Bakıdakı türk zabitlərinin (bu zabitlər XI Ordunun işğalçılıq planına inanmayaraq,
onun Anadolunun xilasına getdiyini israr edirdilər – N. Y.), nə də XI Ordunun
aldadıcı planlarına inanmamış, fəaliyyətini təcavüzə qarşı mübarizəyə
yönəltmişdir. Bu fəaliyyət nəticəsində Sovet hökümətinin Azərbaycandakı bütün
işləri diqqətlə izlənilir, onların hər yalan şüarı gizli təşkilatlar tərəfindən təkzib
edilirdi. Orta və ali məktəblərdə güclü təbliğat işləri aparılır, Sovet hakimiyyətinin
işğalçı məqsədi adamlara anladılırdı. Hər baxışdan güclü təbliğatçılar yetişdirmək
üçün gizli siyasi kurslar və məktəblər açılırdı. Sovet höküməti gizli təşkilatları
nüfuzdan salmaq, onları mənən süquta yetirməkdən ötrü təxribat xarakterli
təbliğatdan, (84, s. 41) işgəncə və əzab üsullarından istifadə etsə də, (173) adamları
mübarizədən çəkindirə bilmirdi. Gizli təşkilatların, xüsusən Müsavat Partiyasının
fəalları qapalı mətbəədə “İstiqlal” qəzetinin (184, s.26) və o zaman milli tarixi
günlərimizlə bağlı çap olunan bəyannamələri (202, 155, s. 30-31) xalq arasında
yayırdı. Azərbaycanda kommunist-rus işğalına etiraz xarakteri daşıyan 1920-1937-
ci illər tarixləri arasında müxtəlif zamanlarda yayımlanan bu bəyannamələr (150, s.
21) böyük həyəcanlara səbəb olur, sovet idarələrini qorxuya salırdı.
Bu illərdə bolşevik rejiminə qarşı Azərbaycanda aparılan mübarizəni 4
mərhələyə bölmək mümkündür. Birinci mərhələ - 1920-23-cü illərdir. Bu
mərhələdə müsavatçılar və ittihadçılar birləşərək Gürcüstanda menşeviklər,
Dağıstanda isə antisovet qiyamçılarla əlaqəyə girib kütləvi silahlı üsyanlar təşkil
etmişlər”. (133, s. 15)
İkinci mərhələ - 1923-26-cı illəri əhatə edir. Bu mərhələ 1920-23-cü illərdə
ciddi məğlubiyyətlərə uğrayan Müsavatın öz taktikasını dəyişərək daha ehtiyatla
hərəkət etməsi ilə müşahidə olunur.
Üçüncü mərhələ - 1926-31-ci illəri əhatə edir. Bu mərhələdə SSRİ ilə
İngiltərənin münasibətlərinin kəskinləşdiyi vaxtda Azərbaycanın daxilində silahlı
üsyan cəhdləri də artır.
Dördüncü mərhələ - 1931-37-ci illəri əhatə edir. Bu dövrdə aparılan
mübarizədə mütəşəkillik olmasa da, Azərbaycan ziyalıları milli ideologiyanın əsas
daşıyıcıları kimi çıxış edirlər. (133, s.15)
Qeyd edək ki, Azərbaycanın işğalının ilk illəri qanlı icraat rejiminin ən
təhlükəli dövrüdür. Yalnız “... 1921-ci ilə qədər ancaq hərbçilərdən 12 general, 27
albay və polkovnik-leytenant, 46 kapitan, ştabskapitan, poruçik və podporuçik, 146
praporşik, 266 nəfər başqa işçilər güllələnmişdir. 1920-ci il aprelin 28-dən 1921-ci
ilin avqustuna qədər Azərbaycanda 48 min adam qırmızı terrorun qurbanı oldu”.
(216, s.87)
M.Ə. Rəsulzadə yazırdı: “Azərbaycanın həqiqi diktatoru, cəlladbaşı
Pankratov idi. Pankratovun əmri fövqündə bir əmr yox idi”. (196, s. 163)
Pankratov XI Ordunun Siyasi Şöbəsinin rəisi idi. Ümumiyyətlə isə, Azərbaycanda
üç əsas təşkilat fəaliyyət göstərirdi: 1) XI Ordunun Pankratovun başçılığında olan
Xüsusi şöbəsi – “Osobı Otdel”. 2) “Azərbaycan ÇK-sı”. 3) XI Ordunun İnqilabi
Tribunalı.
Qızıl Ordu qərargahının həmin ildə əsgərlərə göndərdiyi şifrəli (N6)
teleqramdakı təlimatda isə yazılmışdı: “Döyüşdə inadkar və cəsarətli ol!.. Bil ki,
sən Sovüet hökümətini qurmusan. (77, v.1)
Tanınmış Azərbaycan mücahidlərindən olan Ə. Yurdsevər “Azərbaycan
İstiqlal savaşından səhnələr” adlı xatirələrində həbsdə olarkən bir bolşevik-çekistin
ona dediklərini belə ifadə edir: “Biz istəsək, 58-ci maddəyə istinad etməklə eyni
məhbusu, cinayət dərəcəsi nə qədər ağır və ya yüngül olmağına baxmayaraq, edam
etdirir, sürgünə göndərir, məcburi əmək koloniyalarına göndərir və yaxud büsbütün
Dostları ilə paylaş: |