O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Rivojlangan  mamlakatlarning  im portyor  firmalari  rivojlanib  bo- 
rayotgan  m am lakatlar bilan  m unosabatlarda  sotib  olish  b o ‘naklaridan 
ushbu  m am lakatlardan  qishloq  xo‘jalik  m ahsulotlarini  olib  chiqish 
uch u n  foydalanadilar.
Bo‘nakni  taqdim   etgan  shaxs  to m o n id an   shartnom aning  bajaril- 
masligi sharoitida m azkur bo'nak,  u n d a n  zararlar chegirib olinganidan 
so‘ng  qaytariladi.  Agarda  shartnom a  b o 'n a k n i  oigan  shaxs  to m o n id an  
bajarilmasa,  u n d a   u  mazkur  b o 'n a k n i,  zararlarni  qoplagan  holda, 
sotib  oluvchiga  qaytarishi  lozim.  B o 'n a k ,  shartnom ad agi  ikkinchi 
tarafga  zararlarni  q oplam agan  hold a   s h a rtn o m a   b o 'y ic h a   m ajbu - 
riyatlardan  ozod  b o ‘lish  imkonini  beruvchi  tovon  t o ‘lovidan  farqli 
o ‘laroq,  shartnom a  bajarilishini  rag‘batlantiradi.  Sotib  olish  bo'nagi 
ayrim  holatlarda  t o ‘lovni  kechiktirish  shakli  bilan  birgalikda  teng 
ulushlarda  va  m a ’lum  bir  intervallarda  (yarim  yil,  yil)  qo'llaniladi.
Firma  krediti  sotuvchi  va  sotib  oluvchi  o'rtasidagi  m unosabatlarni 
ifodalasa-da,  u  odatda,  bank  krediti  bilan  birgalikda  harakatlanadi. 
Mashinalar va jihozlar sotuvida firma krediti  uzoq  m uddatlarga taqdim  
etiladi  (5  yil  va  undan  ziyod  m uddatlarga),  bu  esa  eksportyorning 
katta  hajmdagi  mablag'larini  ichki  m uom alasidan  tashqariga  chiqib 
ketishiga olib  keladi.  Shu  sababli  eksportyor,  odatda,  bank kreditlariga 
murojaat  etadi  yoki  o 'z   kreditini  banklarda  qayta  moliyalashtiradi. 
F irm a   kreditlari  rnashina  va  jihozlar  eksportini  kreditlash  shcvrtlari 
ham d a hajmi  b o ‘yicha kreditlash  m uam m osini  hal  eta olmasligi  sababli 
bank  kreditining  xalqaro  iqtisodiy  m unosabatlardagi  roli  o'sadi.
Bank  kreditlari.  Eksport  va  im portni  bank  tom onidan  kreditiash 
tovarlar,  tovar  hujjatlari,  veksellar  h a m d a   trattalar  hisobining  garovi 
ust¡dan  ssudalar  berish  shaklida  amalga  oshiriladi.  Ayrim  holatlarda 
Sankiar  o'zlari  bilan  yaqindan  m unosabatda  b o ‘lgan  yirik  eksportyor 
tirmalarga  rasmiy  t a ’minotga  ega  b o ‘lmagan  blankali  kreditni  taqdim  
etadilar.
Akseptli —  rambursli  kredit tashqi  savdo operatsiyalari  bilan bog‘iiq 
b o ‘lganda  eng  t a ’minlangan  bo'lib  hisoblanadi  va  eksportyor  ha m d a  
importyor  o'rtasidagi  hisob-kitoblarda  qo'llaniladi.  B unda  akkreditiv 
va o'tkaziiadigan veksel vosita sifatida  ishlatiladi.  Akseptli  —  rambursli 
kreditning  limit,  kreditning  m uddati,  foiz  stavkasi,  rasmiylashtirilish, 
ishlatilish va so'ndirilish tartibi  kabi  shartlari  oldindan tuzilgan  bankla- 
raro kelishuvi asosida belgilanadi.  T a ’minlanganligi esa tovarlar sotilishi 
bilan  asoslangandir.  Agarda  m azkur  kredit  tovar  yetkazib  berilishi 
bilan  bog'liq  bo'lm asa,  unda  u  sof  moliyaviy  xarakterga  ega  bo'ladi.

---

Broker  krediti  ayrim  mamlakatlarda  (masalan,  Buyuk  Britaniya, 
Germaniya,  Niderlandiya,  Belgiya) firma va bank  kreditlarining oraliq 
shakli  sifatida  harakat  qiladi.  Ushbu  kredit  tijorat  tusidagi  bitimlarga 
tijorat  krediti  singari  ham da  bir  vaqtning  o'zida  bank  kreditiga  ham  
aloqadordir.  Chunki  brokerlar,  odatda,  banklardan  qarz olib turadilar. 
Brokerlik vositachilik haqi shartnoma summasining  1/50— 1/32 qismini 
tashkil qiladi.  Broker firmalari Buyuk  Britaniyada assotsiatsiyaga birlash- 
gan.  Brokerlar jah o n  bozoridagi  holat t o ‘g'risidagi  m a ’lumotga egadir. 
K re d it  o p e ra ts iy a la rin i  a m a lg a   o s h irish d a n   tash qari  u la r   sotib 
oluvchilarni  t o ‘lov  qobiliyatlari  yuzasidan  kafolatlarni  ham   taqdim  
etadi.  Zamonaviy  bosqichda  broker  kreditlarining  tashqi  savdodagi 
rol i  pasayib  ketdi.
Tashqi  savdo  aylanmasining o'sishi  ham da virik  hajmdagi  sum m a- 
larni  katta  tavakkalchilik  asosida  uzoq  muddatlarga  jalb  etishning 
muammolari o'rta va uzoq  muddatli xalqaro  kreditlarning  rivojlanishiga 
olib  keldi.  Bankirlik  va  aksept  faoliyati  bilan  shug‘ullanuvchi  uylar 
ham da  tijorat  banklari  tom onidan  ishlab  chiqilgan  eksportni  veksellar 
vositachiligida  kreditlash  tizimi  tashqi  savdoning  o ‘sib  borayotgan 
talablarini  qondira  olmay qoldi.  Bir qator (Buyuk  Britaniya,  Fransiya, 
Yaponiya  va  boshqa  shu  kabi)  mamlakatlarda  mashinalar  va jihozlar 
eksportini  o ‘rta  h a m da  uzoq  muddatli  kreditlashning  maxsus  tizimi 
yaratilgan.  Ushbu  kreditlash turlarining shakllari  qisqa  muddatli  (firma, 
bank,  davlatlararo  kredit  va  shu  kabi)  kreditlashning  shakllariga  o'x- 
shash  b olish i  bilan  o'ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Iste’mol  bozorlari 
uchun  kurash  borasida  eksportyorlar  muddati  1—5  yildan  to  7— 10 
yilgacha bo‘lgan  o ‘rta muddatli  kreditlarni veksellar orqali  rasmiylash- 
tirgan  holda  taqdim   etadi.
Yirik  kredit  muassasalari  uzoq  muddatli  xalqaro kreditlarni  nazariy 
asosda  40  yilgacha,  am alda  esa  10— 15  yil  muddatga  taqdim  etadi. 
M azkur kreditlash turi  bilan  kapitalni  o ‘z qimmatli  qog‘ozlarini  chiqa- 
rish  orqali jalb  etuvchi  davlat  va  yarim  davlat  mulkiy  maqomiga  ega 
maxsus  kredit  tashkilotlari  shug‘ullanadi.
Banklar  qiymati  b o ‘yicha  teng  b o ‘lgan  tovarlarni  o'zaro  yetkazib 
berishga  asoslangan  kompensatsion  bitimlar yuzasidan  uzoq  m uddatli 
kreditlarni taqdim etadilar.  Ushbu turdagi kreditlar hainma vaqt  maqsa- 
dli  xarakterga  ega  bo'ladi.
Korxonani  barpo  etish  va  qayta  tiklash,  tabiiy  resurslarni  o'zlash- 
tirish  uchun  m ashina  h a m d a  jihozlarni  8— 15  yil  muddatga  kreditga 
olgani  holda  qarz  oluvchi  mazkur  kreditni  qurilgan  va  qurilayotgan

---