Pul massasi bilan pul bazasi o ‘rtasidagi nisbat pul m ultiplikatori
deb ataladi.
n
, . ...
P ul massasi
P u l m u ltip lik a to ri
= -------------------
Pul bazasi
Tijorat banklarining o ‘z mijozlariga (iqtisodiyotga) kreditlari bilan
M arkaziy bankning tijorat banklariga kreditlari o ‘rtasidagi nisbat kredit
m ultiplikatori deb ataladi.
Tijorat banklari tom onidan
K redi, muMplilcatori -
beri'S° " k r e il" a r
--------------
M arkaziy bank tom onidan
tijorat banklariga berilgan
kreditlar
M u om aladagi pullar m iq dorining o'sishi t o ‘laligicha M arkaziy
bankning kredit emissiyasi bilan o ldindan belgilanadi va h ar qanday
y o 'n a lis h b o ‘y ich a m u q a r r a r ta r z d a pul b a z a s in in g o ‘sishiga va
m ultiplikatorning t a ’sirida pul massasining ko ‘payishiga olib keladi.
Pul massasining ko ‘payishi inflatsiya su r’atlariga t a ’sir ko'rsatadi.
N a q d pul m ab la g ia rin in g emissiyasi em issiyaning n aq d pulsiz
shakldagi pullar emissiyasidan kelib chiqadigan ikkilam chi turidir.
Emissiyaning bu turi Markaziy bank to m o n id an o ‘tkaziladi. Emissiya
ning ushbu shakli markazlashtirilmagan shaklda b o ‘ladi va mintaqaviy
M T M lari orqali am alga o shiriladi. U sh b u kassalar q a b u l qilgan
mablag1 lam ing ortiqcha hajmi, y a ’ni M T M bergan pullar miqdori
tashkilotlar va banklarning M T M g a qaytargan m ablag‘lar sum m asidan
ortiq b o ‘lishi kerak. N aq d pullar depozit hisobvaraqlarida turgan naqd
pulsiz shakldagi pul mablag‘laridan hosil b o ‘ladi va tijorat bankining
bank multiplikatori m exanizm ining am al qilishi natijasida yaratgan
pul massasining tarkibiy qismidan iborat b o ‘ladi.
1.5. Pul muomalasi va pullarning aylanishi
Pul m uom alasi — bu pullarning m am la k a tn in g ichki iqtisodiy
aylanishi, tashqi iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning
sotilishiga, shuningdek, uy x o ‘jaligidagi tovarsiz to io v la r g a xizmat
ko‘rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tovar
ishlab chiqarish pul m uom alasining obyektiv negizi b o i i b , undagi
tovar olam i tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o'ziga va tovar-
pullarga b o iin a d i. N aqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar
yordam ida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning m uom a-
lasi jarayoni amalga oshiriladi.
S hunday qilib, pul muomalasi jarayonlaridan pul aylanishi tushun-
chasini ajratib olish mumkin.
Pul aylanishi — naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgi-
larining uzluksiz harakat jarayonidir. Qiymatning o 'z id a n ajralganlik
hozirgi pul aylanishining o ‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha
aytganda, hozirgi pul aylanishi metall pullar muomalasi sharoitidagi
kabi qiymatli emas, chunki pul belgisining qiymati nom inaldan ancha
kam va uning ahamiyati bo im asligi mumkin.
Pul aylanishi pul m ab la g ia ri harakatining m uayyan y oilarid an
tarkib topadi:
1) m ab la g ia rn in g markaziy bank bilan tijorat banklari o ‘rtasidagi
harakati. Bunday harakat pul m ablagiari emissiyasi jarayonlari va
tijorat banklari m ablag iarin ing 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining majburiy zaxiralash fondiga ko'chirilishi bilan bogiiq . Tijorat
banklarining kreditlash jarayonlari munosabati bilan pul mablagiarining
ko'chirilishini ham shunga kiritish mumkin;
2) pul m ab la g ia rin in g tijorat banklari o ‘rtasidagi harakati. Bu
holda ushbu banklarning mijozlariga Xizmat ko'rsatish bilan bog iiq
pul ko'chirishlar yoki tijorat banklarining o ‘zaro kreditlashlari nazarda
tutiladi;
3) fïrmalar va tashkilotlar o ‘rtasidagi harakat. Pul m ablagiarining
ushbu iqtisodiy subyektlar o'rtasidagi harakati tovarlar aylanishi va
bu nday tovarlar aylanishidagi, shuningdek, o ‘zaro talablarni hisobga
olishdagi haq t o ia s h jarayonlari bilan bogiiq;
4) banklar, fïrm alar va tashkilotlar o ‘rtasidagi harakat. Pul m ab
l a g ia rin in g ushbu subyektlar o'rtasidagi harakati asosan kreditlash
va q arz m ajburiyatlarini hisobga olish operatsiyalari, shuningdek,
pul m a b la g ia r in i saqlash va ko ‘chirishga doir operatsiyalar bilan
b o g i i q ;
5) banklar va aholi o ‘rtasidagi harakat. Pul m ablagiari iste’molchilik
kreditini berish va pul m ab lagiarin ing aholining daromadlarini saqlash
h am da ko ‘paytirish maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli
k o ‘chiriladi;
6) fïrmalar, tashkilotlar va aholi o ‘rtasidagi harakat. Pullar haraka
tining bu y o i i m a b la g ia rn in g tovar aylanishi operatsiyalariga haq
t o ‘la s h va uy x o ‘jalik la rin in g x o d im la r m e h n a t ig a h a q toMashi
m uno sabati bilan ko‘chib yurishidan iborat bo'ladi;
7) banklar va moliya institutlari o ‘rtasidagi harakat. Pul mablag‘-
larining ushbu iqtisodiy m unosabatlar subyektlari o ‘rtasidagi harakati
o ‘zaro kreditlash operatsiyalari va iqtisodiy foyda olishga yoki uchinchi
subyektlarning muayyan operatsiyalarini rasmiylashtirishga yordam
beruvchi boshqa moliyaviy harakatlar doirasida am alga oshiriladi;
8) moliya institutlari va aholi o'rtasidagi harakat. Pul mablag‘-
larining bu holdagi harakati aholining, o d atda, o ‘z darom adlarini
ko‘paytirish maqsadida muayyan moliya operatsiyalarini bajarishi bilan
bogMiq;
9) jismoniy shaxslar o ‘rtasidagi harakat. Pul mablagMari harakatining
bu y o ‘Ii eng sezilmaydigan, lekin pul m ablag‘larining qayta taqsim -
lanishi tizimidagi eng m uhim y o ‘llardan biri hisoblanadi, chunki u
mablagMarning aholi o ‘rtasida k o 'c h ib yurishidan iborat. O d atda,
b und ay ko‘chib yurishning maqsadi maishiy masalalarni hal etish va
o ‘z oilasi a ’zolari farovonligining muayyan darajasini tutib turishdir.
Pul mablagMari harakatining har biri b o ‘yicha muqobil harakat
ham am alga oshiriladi. Boshqacha aytganda, pullarning aylanishi ko ‘p
yo'nalishli boMadi va xo‘jalik faoliyati subyektlarini qam rab oladi.
T o ‘lov a y la n ish i u s h b u m a m la k a t d a a m a l q ila d ig a n t o ‘lov
vositalarining uzluksiz harakat qilish jarayonidir. Boshqacha aytganda,
pul aylanishi deganda toMov vositalarining shaklidan q a t’i nazar bunday
barcha vositalaming majmui tushuniladi. Bevosita pul mablag‘larining
harakati va cheklar, depozit sertifikatlari va veksellaming ko‘chib yurishi
shunga kiradi. Pul aylanishi t o ‘lov aylanishining bir qismidir.
Pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgila-
rining uzluksiz harakat qilish jarayonidir.
0 ‘z navbatida pul aylanishi t o ‘lov vositalari m uom alasining ikki
shakliga: pul muomalasi (yoki naqd pullar aylanishi) va p u l-to ‘lov
aylanishiga boMinadi.
Pul muomalasi pul aylanishining naqd pul mablagMari m uom alasi,
pul belgilarining biryuridik yoki jism oniy shaxslardan boshqa shaxslarga
doimiy tarzda o ‘tib yurishi bilan bogMiq qismidir. B oshqacha aytganda,
bu iqtisodiy subyektlar o'rtasidagi m u o m alada qatnashadigan bevosita
naqd pul massasidir. Shu tufayli pul m uom alasini b a ’zan naqd pullar
ning aylanishi deb ham atashadi.
P u l- to ‘lov aylanishi pul aylanishining bir qismi b o ‘lib, u n d a pullar
qanday shaklda taqdim etilganidan q a t’i nazar t o ‘lov vositasi sifatida
3 — O.Yu. Rashidov va bosh.
33
Dostları ilə paylaş: |