davolashda psixik jih a td a n salomatligini t a ’m in la s h c h o ra -
tadbirlari tizim ini ishlab chiqish bilan psixoprofilaktik a
s h u g ‘ullanadi.
Yuridik psixologiya — h u q u q doirasidagi m un osa ba tla r,
o d a m l a r n i n g p s ix ik f a o l i y a t in i h u q u q i y b o s h q a r i s h
m exanizm lari va qon u niyatlarini o ‘rganuvchi so hadir. XX
asrning boshlarida eksperim ental psixologiya t a ’siri ostida
yiiridik psixologiya sohasida ham ilk laboratoriya tadqiqotlari
o ‘tkazila boshlandi. Laboratoriya tadqiqotchilari guvohlar-
ning k o ‘rsatmaIarini va s o ‘roq olib borish asoslarin i o ‘rga-
nishni maqsad qilib q o ‘ygan edilar. Yuridik psixolog sifatida
y o z u v c h i A .K . D o y l n i n g q a h r a m o n i S h e r l o k X o lm s n i
ko^rsatish m u m k in . Yuridik psixologiya b o ‘y ic h a tad qiq ot
ishlari o ‘sha v a q tl a r d a G . G r o s s , K . M a r b e , V .S h te r n ,
K.Yung va boshqalar to m o n id an olib borilgan. Keyinchalik
yuridik psixologiyaning o'ziga xos tad q iq o t yo'nalish lari
vujudga keldi: jin o y a tc h ila r shaxsini tadqiq qilish, guvohlik
beruvchilarning k o ‘rsatmalarini tekshirish, sud psixolo-
giyasi ekspertizasining nazariy va amaliy to m o n la rin i ishlab
chiq ish i sh u la r ju m la s id a n d ir . Y u rid ik p s ixo log iya o ‘z
faoliyatida k o 'p i n c h a u m u m iy psixologiyaning m etodlari
va o ‘ziga xos usullaridan foydalanadi. H o z i r d a u n in g bir
q a n c h a sohalari mavjud. C h u n o n c h i, krim inal psixologiya,
s u d p s ix o lo g iy a s i, j i n o y a t c h i l a r n i q a y t a t a r b i y a l a s h
psixologiyasi, y a ’ni p e n ite n s ia r psixologiya yoki axloq
tuzatish m eh n a t psixologiyasi va boshqalar.
Harbiy psixologiya — harbiy faoliyatning in so n psixi-
kasiga ta ’siri, harbiy faoliyatning xususiyatlarini, psixologik
qonuniyatlarini o ‘rganuvchi, tadqiq qiluvchi psixologiya
sohasidir. Jangchi shaxsining psixologik om illa rin i te k
shirish — harbiy psixologiyaning asosiy m u a m m o la rid ir.
Bu soha psixologlari harbiy jam oalarda shaxslararo m unosa-
batlarga, k o m a n d ir va jangchilar m u lo q o tin in g psixologik
xususiyatlariga, favqulodda holatlarda h a rb iy xizm atdagi
kishilar psixikasining o'zgarishiga, b o 'lin m a la rd a psixologik
m u h it masalasiga, harbiy-vatanparvarlik tu y g 'u sin i shakl-
lantirishga doir n u ia m m o la rn i tadqiq qiladilar. T a ’kidlash
o lrinliki, harbiy psixologiya negizida sotsial psixologiya,
www.ziyouz.com kutubxonasi
m e h n a t psixologiyasi, muhandislik psixologiyasi, pedagogik
p s ix o i o g i y a s o h a la r in i n g n a z a r iy - a m a l iy m a te ria lla ri,
u m u m b a s h a r i y q o n u n iy atla r yotadi.
S p o r t psixologiyasi — sport m uso b aqalari va m ashq
qilish faoliyatida inson psixikasining rivojlanishi, guruhiy
m u n o sa b a tla rn in g psixologik qonuniyatlarini tadqiq qiladi.
M a z k u r s o h a XX asrning 60 — 70-yillarida jadal rivojlana
boshladi va u n ing ilk tadqiqotlari sportchilarning individual
psixologik farqlarini o ‘rganishga qaratildi. Hozirga kelib esa
sp o rt psixologiyasi o ‘rganayo tg an m u a m m o l a r koMarni
kengaydi. S h u bois u n ing asosiy vazifasi sportchilarning
psixik va jism o n iy kamolotiga t a ’sir k o ‘rsatuvchi m uhim
s h a rt-sh a ro itla rn i yaratib berishdan h a m d a sportchilarning
shaxs sifatida rivojlanishiga, erishgan yutuqlariga psixologik
y o r d a m k o ‘rsatishdan iborat b o ‘lib qoldi.
S a v d o psixo lo g iya si — j a h o n m a m la k a t la r id a k eng
rivojlangan b o l i b , tijorat ta'sirining psixologik negizlari,
obyektiv va subyektiv shart-sharoitlarni, ehtiyojning in d i
v idual, yoshga, jinsga oid va b o sh q a xususiyatlarini, xari-
d o r l a r g a x i z m a t k o 'r s a t i s h n i n g p six o log ik o m il la r in i
a n iq la s h n i m aqsad qilib oigan. Savdo psixologiyasi savdo-
tijorat reklam alari, m o d ala r psixologiyasi, sotuvehi-xari-
d o r m u n o s a b a ti, kishilarga t a ’sir k o ‘rsatish, ularda iliq
h is - t u y g ‘u, ishonch uyg‘onish m exanizm lari, m u o m a la
j a r a y o n i d a u l a r n i m a n t i q a n i s h o n t i r i s h , q i z i q ti r is h ,
faoliy atnin g ijtimoiy ahamiyatini tu sh un tira bilish, nizoli
h o la tla rn in g oldini olish, xizm atda m uloqot m adaniyati va
u n in g treninglaridan unumli foydalanish, xaridorlarning
psixologik xususiyatlarini anglagan holda m u n o sa b a td a
b o ‘lish qo nuniyatlarini tadqiq etish m azk u r soha tekshi-
ruv p r e d m e tig a kiradi.
I jo d p s ix o lo g iy a s i— badiiy q a d riy a tla rn i o 'z l a s h t i -
rishda, ularn in g yangi ko'rinishlarini ijod qilishda va shu
q ad riy atlarn i inson to m o n id an idrok qilishda kechadigan
psixologik h olatlar h am d a bu holatlarning shaxs hayoti,
faoliyatiga t a ’sirini o ‘rganuvchi psixoiogiya sohasidir. Ijod
psixologiyasi b i r t o m o n d a n psixologizm t a ’sirida, ikkinchi
t o m o n d a n esa aksiipsixologizm iskanjasida rivojlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
P six o logizm tarafdorlari b a d ii y a s arlar individual o n g
t a ’sirida vujudga kcladi deb talqin qilishsa, aksilpsixologizm
tarafdorlari asarlarga sub y ek tn in g psixik faolligi t a ’sirini
in k o r qiladilar.
Hozirgi paytda s a n ’at asarlarini tarixiylik tam oyiliga
asoslanib tahlil qilinganda ijo d korlarining shaxsiy x u s u -
siyatlari birlam chi ekanligidan kelib chiqiladi. Z a m o n a v iy
s a n ’at psixologiyasi s a n 'a tk o rla rn in g qobiliyatlarini, a s a r
yaratishdagi hissiy k o 'rin ish la rin i, shaxslararo m u n o s a -
batlarini psixologik nuqtayi n a z a r d a n o krganadi. S a n ’a td a
inson ruhiy olam ini amaliy j i h a t d a n tekshirish, b a h o la s h ,
o kziga xos jihatlarini guruhlab individual, guruhiy, j a m o a -
viy t a ’sir xususiyatlarini s h a r h l a s h im koniyati m av ju d .
S a n ’at psixologiyasi ijtimoiy tarb iy a berishning psixologik
m ex anizm lari, yoMlari, q o n u n iy a tla ri, m etodlari kabilarni
tadqiq etuvchi m uhim so h a la rd an biridir. Bugungi k u n d a
s a n ’at psixologiyasi o ‘z ta d q iq o t p redm eti va ob yektiga
egadir, bular: ijod psixologiyasi, s a n ’at psixologiyasi, ba diiy
tarjim a psixologiyasi, badiiy ijodiyot psixologiyasi, xalq
amaliy s a n ’ati psixologiyasi, badiiy m e ’morlik psixologiyasi
va boshqalar.
Yosh p six o lo g iy a si — s h a x s n i n g p six ik r iv o j la n i s h
qonuniyatlarini inson tug‘ilganidan to um rining oxirigacha
b o l g a n davrni, ya'ni ontogenezni o ‘rganadigan psixologiya
sohasidir. Yosh psixologiyasi b o la la r psixologiyasi sifatida
XIX asrning oxirida vujudga k clgan b o klib, u fan va te x n ik a
tara q qiy oti, jam iyat talabi a so sid a bolalar psixologiyasi
taraqqiyotida qollanilgan. Yosh psixologiyasi hozirda bolalar
psixologiyasi,
0
‘smirlik va o ‘spirinlik psixologiyasi, yctuklik
psixologiyasi, gerontopsixologiyani o ‘ziga q a m ra b oigan.
U in so n n in g o ntogcnezda rivojlanish ja ra y o n id a psixik
h o l a t la r n in g kechishini, psixik fu n k siy a la rn in g r o li n i,
ularning o ‘zgarishi, harak atlantiruvchi kuchlarini, m e x a -
nizm lar, t a ’sir o ‘tkazuvchi oby ek tiv va subyektiv o m i l -
larnin g ta r a q q iy o t q o n u n iy a tla r in i ta d q iq qiladi. Y o s h
psixologiyasi u m r o ktishi bilan psixologiyadagi farqlarni,
individual-psixologik xususiyatlar o ‘zgarishlarini o ‘r g a -
n a d i, t a d q i q o t l a r d a m a d a n i y , ijt im o iy - t a r i x iy , m il li y
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |