ildə qeyri-rəsmi olaraq 200 mindən çox erməni köçürülüb yerləşdi-
rilmişdi.
Görkəmli
alim
N.Şavrov
1911-ci
ildə
yazırdı
ki,
“Zaqafqaziyadakı 1,3 milyon erməninin 1 milyondan çoxu gəlmədir.
Bütün bu köçürmələrə baxmayaraq yenə də çoxluq təşkil etmirdi.
Burada əhalinin faiz nisbəti belə idi: 64,4% müsəlman-türk, 34,8%
erməni. Qarabağda o zaman yerli xristianlar da yaşayırdılar. Ermənilər
bu əhalini yəni albanlan öz içərilərində zaman-zaman əridib yox
etdilər. İndi də burada qriqoryanlaşmış və erməniləşmiş albanlar
yaşamaqdadırlar, onlar qorxularmdan milli kimliklərini ortaya qoya
bilmirlər. Ermənistanın keçmiş prezidenti, R.Koçaryanın bir televiziya
müsahibəsində alban olduğunu dilə gətirməsi təsadüfı deyil.Böyük
Amerika
alimi
Castin
Makkartinin
yazılannda Cənubi
Qafqazda, erməni
kaloniyalannın
yaradılması
haqqında bunlan
demişdir:
"1828 və 1920-ci illər arasında yerlərdə əhalinin demoqrafik
tərkibini ermənilərin xeyirinə dəyişmək siyasəti nəticəsində iki
milyondan çox müsəlman məcburi olaraq yaşadıqları ərazilərdən
sürgün edilmiş, və dəqiq məlum olmayan sayda insan isə qətlə
yetirişm işdir....Ruslar
iki
dəfə 1828 və 1854-cü
illərdə Şərqi
Anadoluya hücum etmiş, lakin hər iki halda geri çəkilməyə məcbur
olmuşlar. Geri çəkilərkən onlar özləri ilə 100000 etmənini də
Qafqaza gətirmiş və yurdlarından qovulmuş və məhv edilmiş
türklərin (azərbaycanlılann) yerlərində yerləşdirmişdilər".
1877-1878-ci illər müharibəsində, ruslar Qars-Ərdəhan vilayətini
zəbt etmiş, müsəlmanları qovaraq onların yerində 70000 erməni
məskunlaşdırmışdılar. 1895-1896-cı illərin hadisələrində isə təxminən
60000 erməni Qafqazda məskun edilmişdir. Birinci dünya müharibəsi
illərində
miqrasiya
balanslı
şəkildə
davam
etmiş, Şərqi
Anadoludan olan 400000 erməni Qafqazın 400000 müsəlman əhalisinə
dəyişdirilmişdir.
Amerika akademikinin göstərdiyi rəqəmlərə görə, 1828 və 1920-ci
illər arasında Azərbaycana 560000 erməni köçürülmüşdür. Bununla da
Şərqi Qafqazın ruslar tərəfındən işğalı nəticəsində Azərbaycan
torpaqlannda - Araz çayının şimalında erməni əhalisi sürətlə artmağa
14
başladı. Bununla bağlı diqqətə layiq
bir fakt da Z. Balayanm özü etiraf
etmişdir: "Onun (Yerevanm) əhalisi
başqa
yerlərdən
gəlmələrdir.
Əslində həqiqi Yerevanlı yoxdur".
Akademik A. İ. İonisyan da yazır
ki, "Yerevan şəhərinin əhalisinin
yalnız dörddə biri ermənilərdir,
azərbaycaıılılar burada mütləq
iistiinlüq təşkil edir".
Ərazilərinin
gunişləndirilməsi
məqsədini güdən ermənilər 1836-cı
ildə
Ruslann
köməyi
ilə
Azərbaycanda o zaman fəaliyyət
göstərən
Alban Patriarxat kilsəsinin ləğv olunmasına və onun
mülklərinin erməni kilsəsinə verilməsinə nail oldular. Bir qədər sonra
keçmiş Alban dövlətinin qərb əraziləri daha dəqiq desək Qarabağ
regionu ermənilərin XIX əsrdə davam edən sıx məskunlaşması
nəticəsində dövlətçiliyini və dini müstəqilliyini itirdi və həmin yerlərin
əhalisinin Qreqorianlaşdırılması yəni
erməniləşdirilməsı
prosesi
başlandı.
Bu açıq həqiqət hələ XIX əsdrə bəlli idi. Məşhur rus tarixçisi V. L.
Veliçko yazırdı:
"Səhvən erməni adlandırılan, əslində isə erməni-qreqoryan
təriqətini qəbul edən və yalnız
üç-dörd əsr ə w ə l erməniləşmə
prosesinə qədəm qoyan əhali miistəsnalıq təşkil edirdi". Bunu
erməni müəllifı B. İşxanyan da təsdiq edərək yazırdı: "Dağlıq
Qarabağda məskunlaşmış ermənilərin bir qismi yerli olub qədim
Alban xalqının nəsilləri, bir qismi isə Türkiyə və İrandan qaçmış
və Azərbaycan torpaqlannda təqib və təzyiqlərdən sığınacaq
tapmış erməni əhalisidir".
1828-ci ildən, Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasından sonra
erməni əhalinin Qarabağa, İrəvana və digər Azərbaycan xanlıqlannın
15
ərazilərinə köçürülməsinə birbaşa rəhbərlik etmiş rus diplomatı, şair A.
Qriboyedovun bir məktubu dediyimiz bu tarixi faktları sübut edir. Onu
təqdim edirik:
Ermənilərin Persiyadan (İrandan) bizim vilayətlərə
köçürülməsi haqqında məktub
Alihazrətinizə ermənilərin Persiyadan köçürülməsi üçün tətbiq
edilən üsullar haqqında və onhırın indi bizim vilayətlərdə
yerləşdirilməsi barədə mənim vasitəmlə daha mötəbər nıəlumat
almağınız lazımdır. Həmin predmet üzrə mənə məlum olan həqiqət
budur: polkovnik Lazarev özünü bu mühaçirliyin əsas təşviqedicisi
saymışdır, bu barədə, bizə məlum ohluğu kimi, o, kifayət qədər aşkar,
lakin əsassız öz fıkrini izah etmişdir, ona görə ki, onun barədə
ermənilərin heç bir anlayışı yox idi, onlar təkcə Rusiyaya etibar
etməklə və onun qanunları altında olmaq arzusu ilə hərəkət edirdilər.
Traktat onlara bunun üçün tam hüquq verirdi. Köçürülmə zamanı
fə a l vasitələr: knyaz Arqutinski, Qanıazov olnıuşlar, tabeçilikdə olan
digər zabitlər isə artıq onların təsiri altında hərəkət edirdilər.
Polkovnik
Lazarev
yalnız
olduqca
yersiz
proklamasiyalar
(bəyannamələr)
uydurulması barədə,
nizami erməni könüllü
qoşunları formalaşdırılması barədə düşünürdü, hərçənd xoş niyyətlə,
lakin düşünmədən hətta öz, rəhbərliyinə malik Qarabağın özünü və
digər vilayətləri öz niyyətləri dairəsinə daxil etməyi fıkirləşirdi ki,
oralarda çoxdan təsis edilmişlərdən olanlara xüsusi səlahiyyət verilə
bilməzdi. Knyaz Arqutinski bir neçə dəfə ona rəftarı barədə, onun
necə lovğa, yüngül və faydasız olması barədə göstərmişdir. Polkovnik
Lazarevin bütün başqa işləri də bu cür olmuşdur və onlar barədə
geniş danışmağa dəyməz. Yalnız onu əlavə etnıək lazınıdır ki, o,
mənasız adamdır, lakin pozğun deyil, dövlət pullarını xəlvəti
mənimsəmək və qəsdən zərər vurmaq qabiliyyətli deyil. Urmiyadan
gəlmələrə p u l müavinəti paylanarkən bir çox qarışıqlar baş vermişdi,
hıkin sui-istifadə olmamışdı: yoxsullara az, varlılara çox verilmişdir.
Bu bizim qoşunların həmin əyaləti tələsik tərk etdiyinə görə baş
16
vermişdi. Tələsərək araşdırmadan hərəkət etnıişdilər və odur ki,
pullar az kömək etdi, çünki p is paylanmışdı. Bu, söz gəlişi, mənə
nıəlum olan yeganə hadisədir. Köçürülmə zamanı belə olmuşdur,
lakin onların bizdə yeni yerlərdə yerləşdirilməsi zamanı isə hər şey
mənasız, fərsiz və bağışlanılmaz edilmişdir. Onları idarə etmək üçün
konıitet təsis edilnıişdir, o, heç şeydən xəbərdar olmamış və xüsusən
məzəmmətə layiqdir ki, alihəzrətinizdən onun bu halda necə hərəkət
etməsi barədə ən dəqiq və ətraflı təlimat almışdı:
1)
Ernıənilərin
çox
hissəsi
müsəlnıan
mülkədarlarının
torpaqlannda məskunlaşdırılmışdır. Buna hələ yayda yo l verntək
olardı. Torpaqhırın sahiblərinin, müsəlmanların çox hissəsi köç
düşərgələrində olmuşlar və başqa dinli ya d gəlmələrlə əlaqə saxlama
halları az olmuşdur.
2) Ağac (odun) tədarük edilməmişdir və köçürülmələrin möhkənı
yerləşdirilməsi üçün digər yerlər ayrılmamışdır. Bütün bunlar
vaxtında əldən verilmişdir. Bu il üçün səhvi düzəltnıək gecdir.
Köçürülənlər özləri darısqallıqdadırlar və müsəlmanları sıxışdırırlar,
onlar isə əsaslı narazılıq edirlər. Alihəzrətinizə məlumdur ki,
ümumiyyətlə buradakı sakinlərin hamısı birlikdə köçkün hesab
edilməlidir, çünki onların hamısı sərdar tərəfindən müharibə vaxtı
köçürdülmüşlər və ən kasıb vəziyyətdədirlər.
3) Dövlət pul yardımları tamamilə ağılsız paylanmışdır: ehtiyacı
olanların sayı və kimə nə qədər lazım olması barədə doğru məlumat
olmadan, dilənçilər kimi, hər nəfərə bir, iki rubl paylamışlar.
Birdəfəlik verilən 25 rubl m üxtəlif vaxtlarda hissə-hissə verilən
məbləğdən on dəfə əhəmiyyətlidir. Heç bir ünıumi tədbir, məsələn,
bütöv cəmiyyətin saxlanması üçün, habelə gələn ilin əkini üçün taxıl
alınması və digərləri kimi tədbirlər görülmənüşdir. Alihəzrətinizə
köçürmə komitəsinin dəyərsiz hərəkətlərini göstərməklə, mən ədalət
naminə qeyd etməliyəm ki, əgər orada indi heç olmayan qabiliyyətli
adamlar da otursaydılar, onlar da böyük çətinlik çəkərdilər. Vilayət
idarəsində hətta hələ Arazın o tərəfindəki torpaqların və kəndlərin
səthi siyahısı da yoxdur. Arazm bu tərəfindəki nuıhallarda da hələ
sakinlərin sayı məlunı deyil. Malikanələr barədə heç deyiləsi deyil:
kimə nə ntəxsus olmasını heç kim bilmir.
17