A
zər
ba
yc
an
Re
spu
blik
ası
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İ
ş
ü
z
rə
D
övlət
Kom
itəsinin
Jurnalı
TARİXƏ BAXIŞ
QRİQORİAN TÜRKLƏRİN TARİXİNDƏN
Əli FƏRHADOV,
AMEA Milli Azərbaycan
Tarixi Muzeyinin elmi işçisi,
ali_farhadov@yahoo.com
AÇAR SÖZLƏR:
orta əsrlər, qriqorianlaşdırma, erməni əlifbası, türkdilli əlyazmalar,
sufizm.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА:
средние века, григорианизация, армянский алфавит,
тюркоязычные рукописи, суфизм.
K E Y WORDS:
Middle Ages, gregorianization, armenian alphabet, Turkic manuscripts,
Sufism.
Azərbaycanı Qafqazda Xristianlığın ilk vətəni adlandırsaq, yəqin ki, yanılmarıq. Çünki
hələ 313-cü ildə alban çarı Um ayr Xristianlığı dövlət dini elan etmişdir. Ancaq İsanın bəşəriliyini
rədd edən, sadəcə ilahi təbiətli olduğunu müdafiə edən monofizit erməni katolikosluğu
həmişə özünün ilkinliyini, Alban kilsəsindən üstün olduğunu iddia etmişdir. Monofizit erməni
qriqorian kilsəsi diofizit Alban kilsəsinin təqib olunmasında, onun müstəqillik hüququnun
məhdudlaşdırılmasmda xüsusi rol oynamışdır. Halbuki, Xristianlığın Ermənistana nisbətən
Albaniyada daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan Moisey Kalankatuklunun “Alban tarixi”
əsəri sübut edir: “Həvari Yelisey Albaniyada Xristianlığı təbliğ edib və orada, Gişdə (Şəki
rayonunun indiki Kiş kəndi - red.) bütün Şərqdəki kilsələrin ulu anası olan kilsəni bina edib və
o zaman ermənilərdə kilsəyəbənzər heç bir şey yox idi”.
Erməni katolikosları özlərindən daha qədim olan Alban kilsəsini öz nüfuzlarına tabe
etmək üçün əvvəlcə Sasanilərin, sonra isə Ərəb xilafətinin köməyinə müraciət etmişlər. Lakin
yerli əhali qriqorianlaşmağa və erməniləşməyə qarşı güclü müqavimət göstərmişdir. Alban
və erməni kilsələri arasındakı rəqabətə və Qafqaz Albaniyasında erməni qriqorian kilsəsinin
təcavüzkar siyasətinə sübut olaraq VI əsrdə Sünik (Zəngəzur) əhalisinin erməni qəsbkarlığına
qarşı üsyan qaldıraraq Sasani hökmdarı Xosrova müraciət etmələrini göstərə bilərik.
Erməniləşmə prosesində iki faktor xüsusi rol oynamışdır. Bunlardan birincisi, VIII
əsrin əvvəllərində erməni katolikosu İlyanın Alban kilsəsinin bizanspərəstliyi haqqında ərəb
xəlifəsi Əbdülməlikə (685-705) şikayətindən sonra alban katolikosu Nersesin lənətlənməsi,
əsərlərinin məhv edilməsi, albanların etiqadında qriqorianlığa uyğun düzəlişlər edilməsi,
Arran katolikoslarının erməni katolikosluğuna tabe olunması, xalkedonçuluğa (diofizitliyə)
rəğbət bəsləyənlərin “qılıncla və əsarətdə məhv edilməsi”, qriqorianlaşmağa qarşı çıxanların
kilsə tərəfindən kafir elan olunması, alban yazısının qriqorian kilsəsinin təzyiqi ilə sıxışdırılıb
unutdurulması və məhv edilməsi idi. Digər əsas faktor isə erməni Eçmiədzin katolikosunun
xahişi əsasında 1836-cı ildə Peterburq Müqəddəs Sinodunun qərarı ilə Alban Avtokefal Apostol
r
76
Dövbt və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
J
TARİXƏ BAXIŞ
Kilsəsinin ləğv olunaraq Erməni Eçmiədzin Kilsəsinə tabe edilməsi və 1909-1910-cu illərdə
Alban kilsəsinin arxivlərinin məhv edilməsi olmuşdur. Bütün bu proseslərə baxmayaraq,
qriqorianlaşdırılan yerli əhali öz dillərini unutmamışlar. Alban yepiskopu Kardostun özünün
üç ruhanisi ilə VI əsrin əvvəllərində hunlar üçün əlifba yaratması, İncili hun dilinə tərcümə
etməsi və hunlar arasında təbliğat aparması, albanlar arasında ağ xəzər (“Alban tarixi”nə görə,
“akxazur”) əlifbasının işlədilməsi Albaniyada türkdillilərin olduğuna sübutdur.
Orta əsrlərdə Azərbaycanda qriqorianlıq məzhəbinin türkdilli əhali arasında yayılmasının
əsas sübutlarından biri XIII-XX əsrin əvvəllərinə aid erməni hərfləri ilə yazılmış türkdilli
mətnlərdir. Bu mətnlərin içində qədim Azərbaycan türkcəsi ilə yazıldığı təsdiqlənmiş
əlyazmalar olduğu kimi, qıpçaq türkcəsi ilə yazılanlar da vardır. Bu mətnlərə Ermənistanda
Sevan monastrmda və Matenadaran Əlyazmalar İnstitutunda, Ukraynanın və bir çox digər
ölkələrin arxivlərində rast gəlmək mümkündür.
Azərbaycan türkcəsində yazmış XIII əsr erməni şairi Bluz Hovannes Yerzinqasinin
şeirlərində Allaha “Tenqri”, Məryəmə “Tenqri anası” deyə dualar edilir. Əslində, bu ifadələr
şeir sahibinin erməniləşmiş qıpçaq türklərindən olmasına dəlil sayıla bilər. XVI əsrə aid Vanlı
Qucağın azərbaycanca şeirləri xalq danışıq dili ilə yazılmışdır və bizə Qurbaninin şeirlərini
xatırladır.
“Şükür bizi var eylədi yoxdan
Haxı bir bilürdüm qəlbimdə çoxdan ”
deyən şairin şeirlərində təkallahlılığm izləri görünür.
XVI-XVII əsrə aid erməni hərfləri ilə yazılmış əlyazmalarda Nəsiminin şeirləri ilə də
qarşılaşırıq. Bu, erməni və ya erməniləşmiş şair və aşıqların Nəsimiyə, o cümlədən hürufiliyə nə
qədər böyük rəğbət bəslədiyinin sübutudur. Onların arasında 100-dən çox Nəsimi şeirini əzbər
bilən və bu tərzdə şeirlər yazan XVI əsr şairi Budax Amdesi və “Məni Nəsimi kimi soysanız
da, inamımdan dönmərəm” deyən, ölüm ayağında belə, Nəsimidən şeirlər söyləyən XVII əsr
şairi Xaçatur Tiqranaqertsi kimi şairlər də olmuşdur. XVII-XVIII əsr erməni şairi Miran isə -
“Sirrini demə duyalar,
Nəsimi təki soyalar”
-
deyərək Nəsimiyə olan rəğbətini şeir diliylə ifadə etmişdir. Erməni şairləri arasında
Füzulinin şeirləri də məşhur idi və biz erməni hərfləri ilə üzü köçürülmüş Füzuli şeirləri ilə
qarşılaşırıq. Azərbaycan dilində yazan XVI əsr şairi Qriqor Axtamarsi və XVII-XVIII əsrlər
şairi Hovanes Tlkuransinin də əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatı baxımından çox maraqlıdır.
XVII-XIX əsrlərdə “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib” “Koroğlu” kimi Azərbaycan dastanları da
erməni hərfləri ilə yazıya alınaraq məclislərdə aşıqlar tərəfindən oxunurdu.
XVII əsrdə erməni taciri Elyas Muşeq tərəfindən tərtib edilmiş “Nəğmələr məcmuəsi” adlı
kitaba erməni hərfləri ilə Azərbaycan dilində “Xətainin divanı” başlıqlı şeirlər salınmışdır. Bu,
Xətainin əsərlərinin ermənilər arasında geniş yayıldığını və məclislərdə oxunduğunu göstərir.
XVIII əsr erməni aşığı Sayat Novanın şeirlərində də Nəsiminin və Xətainin, Azərbaycanın adı
hörmətlə çəkilir. Özünün “Sayat Nova dəftəri” adlı məşhur əlyazma kitabında “
Dedilər ki, şah
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
77
Az
ərb
ay
can
Re
spublikası
D
in
i Q
u
ru
m
la
rl
a
İ
ş
ü
z
rə
Dövlət
Ko
mitəsinin
Jurnalı
A
zər
ba
yc
an
Re
spublikası
Din
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İ
ş
ü
z
rə
Dövlət Komitəsinin
Jurn
alı
TARİXƏ BAXIŞ
Xətai çağırıram şahi-şah ”
deyən aşıq mürşid kimi Xətaiyə böyük ehtiram göstərir.
Azərbaycandilli əlyazmalarla yanaşı, qıpçaqdilli əlyazmalar da Ermənistanda və
dünyanın bir çox ölkələrində geniş yayılmışdır. İlk dəfə erməni hərfləri ilə yazılmış qıpçaq
mətnlərini tədqiq edən şərqşünas A.Krımski bu mətnlərin XIII-XIV əsrlərdə monqol-tatar
işğalları ilə əlaqədar olaraq Ermənistandan Krıma, Ukraynanın m üxtəlif bölgələrinə köç etmiş
və burada qıpçaqlaşmış ermənilərə aid olduğu fikrini irəli sürmüşdür. Erməni alimləri də bu
fikri müdafiə edirlər. Ukraynalı türkoloq A.Qarkavets isə orta əsrlərdə müasir Ermənistan
ərazisində ermənilərlə birlikdə yaşayan qıpçaqların qriqorianlaşdırıldığım və daha sonra
erməniləşdirildiyini qeyd edir. Ermənistanın Şiraksk bölgəsində Artiksk rayonuna bağlı Ariç
kəndinin əvvəllər Qıpçaq adlanması və burada XII əsrə aid Xpçaxavank (“Qıpçaq monastırı”)
adını daşıyan və hələ də mövcud olan monastır orta əsrlərdə qıpçaqların indiki Ermənistan
ərazisində yaşadığını göstərir. A.Qarkavets bu mətnlərin qıpçaqlaşmış ermənilərə aid ola
biləcəyini ehtimal etməklə yanaşı, bu kəslərin özlərini “hay” yox, erməni saymasını, qıpçaqcanı
və monqol-tatar hakimiyyətindən sonra tatar dilini “bizim til” (“bizim dil”) adlandırmasmı
onların qriqorianlaşmış qıpçaqlar olduğuna dəlil təşkil edə biləcəyini qeyd edirdi. Osmanlı
qaynaqlarında da Azərbaycanın xristian albanları türk sayılır. Şimal-şərqi Anadolu erməniləri
arasında özünü “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının qəhrəmanlarından biri olan Bamsı
Beyrəyin nəslindən sayanların olması erməniləşən oğuzların da varlığına işarədir. Məşhur
ingilis türkoloqu Ser Cerard Lesli Makins Kloson (1891-1974) da bu qıpçaqdilli mətnləri
qriqorianlaşmış qıpçaqlara aid saymış, bu mətnlərdəki təməl sözlərin və qrammatik quruluşun
qıpçaqca olduğunu göstərərək həmin mətn sahiblərinin türkləşmiş erməni olması iddiasını rədd
etmişdir. Bu mətnlərdə tanrıya qədim türk dilində olduğu kimi, “tenqri” deyə xitab edilməsi də
mətn sahiblərinin türk olduğuna işarədir. Mətnlər dil baxımından fransız missioneri Antonio
de Finalenin tərtib etdiyi XII-XIV əsrlərə aid “Codex Cumanicus”un (“Qıpçaq dilinin lüğəti”)
davamı kimidir. Qriqorian məzhəbi ermənilərə xas bir məzhəb olduğundan, bu məzhəbdəki
türklərin də digər din və məzhəb mənsubları tərəfindən erməni adlanması və onların da bu adı
qəbul etməsi təbii proses olmuşdur.
XI əsr Səlcuq qaynaqlarına görə, Anadoluda da xeyli sayda qriqorian türkü yaşamışdır.
Erməni missionerləri qriqorian türklərini erməniləşdirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə etmiş,
bu məqsədlə kilsənin rəhbərliyi altında ermənicə təhsil müəssisələrinə üstünlük vermişlər. 1621-
ci ilə aid Osmanlı qaynaqlarında erməni keşişlərinin qriqorian türk uşaqlarını zorla monastıra
aparıb, ermənicə təhsil verərək erməniləşdirdiyi, xristian türk xalqının da bundan narahat olub
sultana şikayətlər yazdığı göstərilir. Məhkəmə qeydlərində həmin qriqorian türklərin türk adı
daşıdığı, din xadimi olduqdan sonra isə ermənicə adlar qəbul etdiyi məlum olur. Orta əsrlərdən
etibarən erməni hərfləri ilə türkcə yazılan məzar daşları, Anadolu və Qafqazdan tapılan xaç
işarəli qoç fiqurlu məzar daşları, XX əsrin əvvəllərinə qədər Osmanlı Türkiyəsində erməni
hərfləri ilə türkcə nəşr edilən kitablar qriqorian türklərin öz dillərinə sahib çıxdığının, erməni
dilini o qədər də asanlıqla mənimsəmədiyinin sübutlarından biridir. 1851-ci ildə İstanbulda
erməni hərfləri ilə türk dilində nəşr edilən ilk roman - “Akabi hikayesi”, erməni hərfləri ilə çıxan
r
78
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
TARİXƏ BAXIŞ
çoxsaylı qəzetlər Türkiyədə qriqorianların ana dilinin türkcə olduğunu göstərir. 1877-ci ildə
Venesiyada erməni hərfləri ilə çap edilmiş “Türkçe atasözleri” kitabı da Allahı qədim türklər
kimi Tenqri (Tanrı) adlandıran bu qriqorian türklərin mədəniyyətini araşdırmaq baxımından
maraqlı mənbədir. Məsələn, kitabda yer alan “Kor quşun yuvasını Tenqri yapar; Hakim ilən
həkimdən Tenqri qurtara” kimi atalar sözləri çox maraqlıdı. Erməni hərfləri ilə yazılmış bir çox
türkdilli dini mətnlərdə “Tenqri” adma rast gəlirik. Bu kimi türkdilli mətnlər erməni kilsələrinin
sənədlərində də mövcuddur. Təbii ki, həmin mətnlərin oxucuları arasında ermənicəni unutmuş
hay mənşəli ermənilər də olmuşdur.
Məxəzlər göstərir ki, türkdilli qriqorian mətnləri dilçilik baxımından qədim türk
dilinin varisidir və ermənilərin onlara sahib çıxma istəyi Xristianlıq pərdəsi altında özlərinin
assimilyasiya siyasətlərinə haqq qazandırmaqdan başqa bir şey deyil. Ermənistanla olan
müharibə vəziyyəti mədəni əlaqələrin bərpasına imkan vermədiyindən ən azından digər
dünya ölkələrində olan bu kimi əlyazmaların tədqiqi üçün çalışmalar aparılmalıdır. Bu kimi
qaynaqların Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə qazandırılması çox əhəmiyyətli olub, milli
tariximizin tədqiqi baxımdan da önəmlidir. Bu səbəbdən, həmin əsərlərin surətlərinin Muzeyə
gətirilməsi və burada sərgilənməsi üçün adı çəkilən ölkələrin elm mərkəzləri və kitabxanaları
ilə əlaqələr yaradılmalı, bu sahədə tədqiqatlar gücləndirilməlidir.
:
P 'ccxto
g g / x ə dG'
ToöŞ n
ı n t ı / C,ııtp ı|u ıf u r ) . J V u
ıŞiut *f]bj 0
ll*
i-'»' '(jj
U|Mİ2 .u/İlinç-
WÜJ
A r j 'r "
0
f.',y
W
uhııŞt
i)
nt
• IPJ
Jjj
:fıj
U/f>ll Lf.(»njTIJ n«
Jfcj
ıtA
l l j l U J l f l l J l U L
fıffUilf
jj iTuifınŞlçIl
O
j
j
<
rştuçifuj muflı!.
t*İ/.j .
(i)
1
İ!
Ju/(ıınfı ’[ı •
ıH
Bi
UUL'M'IIII
•|» !'. b
I«
ıru.r ı-ar bt> •
I
...
tM -*
Vıfı
•A'V
Cr~<—
^
m
. «W-Tf-_
Sı-rr4»— v f-—
| II
w
-
t
*
WrW-
Sh£ >‘Vyn‘-çy-jJf
«'•«lü»
1
.-T
4
.
P + -
S
Urtf M*#.
ŞjWLv V-fijUo
SXS
i
>#
t 'T ^ İ T “# *
•>U9 İritfb *Bta,
»-.■-(.i/.
8 h'ıüusıiM'i.ah’ioı.t'U
2 '»Sı-r-'*
tu* I
İ ı*.
& t 1 n b
P I
« %Ç I* n b X
5
8%au* ‘■»
vcm
»«
g
•fA
JİUWİA b
i 1-
"iP—
‘»-i*
ÜT
T*-İ*r
ıHr*»*- Wi*1-’ IMwul - g
ı*rt*~*
U-ı-*4*,g
İrHı-wt—* h»«*ır
n
•ib
*-*i*ffr
^
(.*■* 5
'f
tfAWfiı •ft-
>f»-» o
S*r
*/*•-•£*
|
tJ >
-trrtt-trt
İ
O
-
ı
f
c
r
t
-
/
»
i y
IVtf «W-f-f-»
|
'1-rrfr *
I
th&~±’
,1“
fer*-
id“-“
‘Irrft#’ :
5
ş,h
ırwj*»' «r«>*
4*
m
ıt‘*I'r
**■**
•
s t r
Jtf
t
^T *
I
i
r*
8
8
Niderlandda Leyden Universiteti kitabxanasında
mühafizə olunan və 1618-ci ildə Lvovda erməni
hərfləri ilə qıpçaq dilində nəşr olunmuş “Alğış
bitiqi”
-
“Dua kitabı ” və ondan bir parça: “Bəy
Tanrının adına başlandı və onun şəninə bitirildi.
O Müqəddəs Üçlük əbədi olaraq (minillərcə) vəsf
edilsin, amin!”
Zepur Tavut peygamperin. 1800
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
79
A
zər
ba
yc
an Respublikası
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İ
ş
ü
z
rə
Dövlət
Kom
itəsinin
Jurnalı
A
zər
ba
yc
an
Re
spublikası
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İ
ş
ü
z
rə
Dövlət
Kom
itəsinin
Jurnalı
TARİXƏ BAXIŞ
u* Ub*
JI
b
»
jlju
jw
> j-s-
ı/*- vA*
k/S* (A
çjU^I jUy!
a
I
a
X
j
<*** J
cUV.^-WvJjç»
( V « . J
3
/ H j y
üy.**bt3 ■ ■
•
J-*}
>-“ *
uc*
j k is * “» d Ù 1 -Jy C .
«oW^xf^i*- O J .
ı/t|dbl
jM
tııeuaoadtra chaloa-
ı c i ı t j n biradarim el-
MgiCbaMl Agba b o ıar-
lerlne oofdri n k t U t l
N M
r i « m M n h n
u m h ı l l M a tlta d e r
daaltr olanob hili chal-
rjny%
a u l cloadaghi
n p M f la b a m jıd jrk l,
baaiıu karaddad n i d a
lahHri n n k d M cond-
nıxi
i
U
m
b U > Ah-
an d eiukadar jedJjle Ir
a i olanan iki lalam sad
»a Mr koluna raghoa aa-
dshsdiM ibshtjsaUM ra-
fla isa Tsajl *o aakbola
(boctb W all n t t o ı
haalolaıiacidorrTsm a-
aauaor aa m U srrem o-
la a ja .. . Bosdan Mjla
biti andımajaajrx. hcdl-
joala n sklab İle nabat
ooaolamotcbaberierinf-
d Uado ajloj dalı «om asa
olaram : b ab j daaler.
1*1 l* s - S —"O- r * 1 " - —
rf-re^Vr—a^r <_•<--
d ►*. Ot* t-g # 1
a a
J j »
r “ l ' f f l ---
/ t -a »■dd-t- a m -a-
ır< *i* ■ ■■ " d r a * t " o
C-V f-dhrVl *~sa *-
e - a —-ad ı S « M '
4 f w d - -ı* V -ro -n * -
--rf -v^re—
>w r~
dW^d -o-
- a i ' d d ' o«*- t—ı—
—r aa-dab dr—t f -
*-» fcd M -c'-r a d t *
■dro~d»-a-r~k‘* —-
-a <»-**> -.ta^d d t.
f»*ı--dd+t* t - e ı *
*»T f (hh«anfdd-
d -r* ( « o .
o
^
n
.— r -
d *■* *! # dylff*^
v u — 1 * sr-* — *
T*w* Vd -a*d»^T—
set- «-hWv Aad>—r
fc* —<-P # drdd
* - a-, a - a a t - i t a . _a A ,
r 1 W IM I « I r r
“ >r"
ıfadsK- d ^ - e o - f -
- r - ıe ■'-■k* f •
ıv~s i‘j . r.W',Kst:'ı.
r - ı m v ı
Iz-’H
so
*
ijik
\ HM*iH:vCbX»n. ijpM^
*jk H w ;^ ^ u u v i;ik
U*a
ı.
*W^V
•-
c**—
i
K * M T > rS I;
W V tf-
t « M W WV iè—
t r ü - î . T~ r
IM I
Vartan Paşa. Akabi hikayesi. İstanbul, 1851
Ahdi-Atik'ten on yedi
kitap. İzmir, 1841
h'u»ıM.^ı-rr.-»4',*b <»* hrunvst^a*».
W U : C j r K \ iM4J*Wl;lJ^*Kı»l%
‘ı»
BC.nr.C. U
t K w r
v 9 n M : ı . ı ; i ' ç tü ( r ı *
*
hOI*Kı.lHVK*»» •H'öC inibl. **-r.&St
Lİ.'Tb Kb*M.*Jt ftl'St'«* ÇEXIVfcbll**. *Mt№-
SM
» IHirSKÎ Uf* b^ur.hv bl> «Hat IM
-M
»*
tfteb ^tr^MTb ot.ır«<«>ı»r
UVl.SOt.*
#TI>II^K1% ItOUbrf
CM»irrtH+
8 H .b
O b Ä h V H «'
1880.
Səhər və axşam
duaları. London, 1880
Xaç motivli qoyun və ya qoç heykəl biçimli məzar daşı, Tiflis
Muzeyi, Gürcüstan
80
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
TARİXƏ BAXIŞ
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, II cild (III-XIII əsrin I rübü) / Məsul redaktor: akademik
N.Vəlixanlı. Bakı: 2007.
2. Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Rus dilindən tərcümə edənlər: C.Cabbarov, H.Əlizadə.
Bakı: 2007.
3. Dədə Qorqud dastanları (Uşaqlar üçün). Bakı: 2005.
4. Dədə Qorqud Kitabı. Ensiklopedik lüğət. Bakı: 2004.
5. Göyüşov R. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı: 1993.
6. Kalankatuklu M. Albaniya tarixi; Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Tərcümə edən: Z.Bünyadov.
Bakı: 2006.
7. Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı: 2004.
8. Məmmədov H. Akdamardan sarı gəlinədək erməni yalanı. Bakı: 2011.
9. Seyidov M. Azərbaycan-erməni ədəbi əlaqələri (orta əsrlər). Bakı: 1976.
10. Seyidov M. SayatNova. Bakı: 1954.
11. Tuncay B. Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı. Bakı: 2010.
12. Voroşil Q. Qafqaz Albaniyası (tarixi-filoloji etüdlər). Bakı: 1993.
13. Yerevanlı Ə. Azəri-erməni ədəbi əlaqələri qədim dövrdən XVIII əsrin sonuna qədər. Yerevan:
1968.
14. Arıkan İ. Ermeni harfleriyle yazılmış kıpçakça Zebur. T.C. Gaziantep Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi. Gaziantep: 2006.
15. Chirli N. Ermeni Kıpçakçasında edat gibi kullanılan kelimeler. Karadeniz Araştırmaları, sayı:
12, Kiş 2007.
16. Deveci Bozkuş Y. Bir Başka Açıdan Ermenilerde Din. Ermeni araştırmaları, Sayı 14-15, Yaz-
Sonbahar 2004 / http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=29
17. Ermeni matbaacılık tarihi / http://www.matbaaiamire.com/?p=content&id=71&cat_id=2
18. Hacıbeyzade A.M. Osmanlıca bilenlere dört günde ermenice okumanın usulü. İstanbul: 1308
(1890/1891).
19. Kasapoğlu Çengel H. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, Sayı: 10, Bahar 2012.
20. Kaymaz Z. Ermeni harfli bir türkçe atasözleri kitabı / Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII/1
(Yaz 2013) / http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi_13/13.pdf
21. Kutalmuş M. Arap ve Ermeni Harfli Türkçe Hüdavendigar Gazetesi. Ermeni Araştırmaları, №
12-13, 2003-2004 / http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=40
22. Makriküği A. Ermeni harfli türkçe eserler-metinler / http://ermenikulturu.com/ermeni-harfli-
turkce-eserler-metinler/
23. Pamukciyan K. Ermeni harfli türkçe metinler. İstanbul: 2002.
24. Codex cumanicus: половецкие молитвы, гимны и загадки XIII-XIV вв. Пер: А. Еаркавца.
Москва: Лигалорбис, 2005.
25. Еаркавец А. Кыпчакское письменное наследие. Том I. Каталог и тексты памятников
армянским письмом. Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2002.
26. Еаркавец А. Тюркские языки: Кыпчакские языки / http://kitap.net.ru/turk.php#_ApMHHO-
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
81
Az
ərb
ay
can
Respublikası D
in
i Q
u
ru
m
la
rl
a
İ
ş
ü
z
rə
Döv
lət Komitəsinin
Jurnalı
A
zər
ba
yc
an
Re
spublikası
D
in
i Q
u
ru
m
la
rla
İ
ş
ü
z
rə
Dövlət Komitəsinin
Jurnalı
TARİXƏ BAXIŞ
кыпчакскийязык
27. Григорян В. История армянских колоний Украины и Польши (армяне в Подолии). Ереван:
Издательство Ан Армянской ССР, 1980.
28. Кыпчакско-польская версия армянского судебника и армянокыпчакский процессуальный
кодекс Львов, Каменец_подольский 1519-1594. Пер: А. Гаркавца. Алматы: Дешт-и-
Кыпчак, Баур, 2003.
29. Кримский А.Ю. Тюрки, i'x мови та лИератури / Твори в пяти томах. Киев: Наукова Думка,
1974.
30. Мамедов С.А. Из истории литературных взаимоотношений Азербайджанского и
Армянского народов, с. 248 / http://hpj.asj-oa.am/83 l/l/65-3(246).pdf
31. Мамедова Ф. Дж. Политическая история и историческая география Кавказской Албании
(III и. до и. э.—VIII в. и. э.). Баку: 1986.
32. Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку: 2005.
33. Марръ И. Списокъ рукописей Севанскаго монастыря. Москва: Типограф i я М. Бархударян,
1892.
34. Петрова И. Кыпчаки в Матенадаране. Газ. «Казахстанская правда», 15.Х.2005.
35. Халилли X. Судьба карабахских албан в XVIII-XIX веках / irs N6 (24), 2006.
36. Шимырбаева Г. Казахстанская сенсация. Кыпчакская письменность / http://www.centrasia.
ru/newsA.php?st=l 070523000
37. The Armenian-Qypchaq glossary of deacon Lussig to Psalter, Lviv, 1575/1580 / Ed. by Alexander
Garkavets, Eduard Khurshudian. Almaty: Desht-i-Qypchaq, 2001.
38. http://blogs.bl.uk/asian-and-african/2016/12/a-rose-by-any-other-name-turkish-in-its-various-
apparitions.html
39. http://ermenikulturu.com/?s=osmanl%C4%B 1 ca+bilenler
40. http://ermenikulturu.com/eskisehir-ermeni-katolik-kilisesi/
41. http://khachik-aper.do.am/Sayat-Nova.pdf
42. http://mammana.org/armenian_turkish/
43. http://team-aow.discuforum.info/tl3655-Ermeni-Harfli-T-rk-e-Metinler.htm
44. http://team-aow.discuforum.info/tl7888-Dacik-Okullar-nda-Ermenice-Alfabesi-de-Zorunlu-
01arak-0kutulmal-d-r.htm
45. http://www.invaluable.com/auction-lot/armenian-bible-in-armenian-and-turkish.-old-test-17-c-
cb0f3f9145
46. http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/pril32.phtml
47. http://ermenikulturu.com/ermeni-mezar-taslari/
48. http://w w w .academ ia.edu/27129369/M ustafa_A ksoy_% C 5% 9Eav% C5% 9Fat_A rtvin_
A rd a h an _ v e_ K arsta_ K o % C 3 % A 7 -K o y u n _ v e_ A t_ B a% C 5 % 9 F l% C 4 % B l _ M ezar_
Ta%C5%9Flar%C4%Bl // Aksoy M. Şavşat / Artvin, Ardahan ve Kars’ta Koç-Koyun ve At
Başlı Mezar Taşları
49. http://www.turkiyatjoumal.com/Makaleler/1230083549_Yunus%20BERKL%C4%B0.pdf
//
Berkli Y. Erzumm’da Yeni Bulunan Haç Motifli Koç Heykelin Düşündürdükleri
82
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
TARİXƏ BAXIŞ
Али Фархадов
ИЗ ИСТОРИИ ТЮРКОВ-ГРИГОРИАНЦЕВ
РЕЗЮМЕ
В качестве одного из подтверждений процессов григорианизации и арменизации в
Северном Азербайджане и в Анатолии можно привести тюркоязычные тексты XIII - XVIII
вв., записанные армянским алфавитом. Здесь имеются тексты как на кыпчакском, так и на
древне-азербайджанском языках. Помимо воспевания христианских ценностей, имеются
и образцы хуруфитской и суфийской литературы. Азербайджаноязычные рукописи,
записанные армянским алфавитом, а также вопросы влияния азербайджанской литературы
на армянскую, исследовали такие азербайджанские ученые как Ю .В.Чеменземинли, А.
Ереванлы, М.Сеидов, Г.Араслы, И.Аббасов, Анар.
Среди упомянутых авторов в статье в основном указываются поэты и ашуги,
писавшие армянским алфавитом по азербайджански азербайджаноязычные рукописи,
представлены их образцы, проанализированные в религиозном и языковом плане.
Ali Farkhadov
FROM HISTORY OF GREGORIAN TURKS
SUMMARY
Turkic-language texts o f XIII - XVIII centuries written in Armenian alphabet testify upon
the process o f gregorianization and armenization in Northern Azerbaijan and in Anatolia. There
are the texts written in Kipchaq language, as well as in the ancient Azerbaijani. Besides glorifying
the Christian values, there are given patterns o f Hurufi and Sufi literature. It should be noted
that Azerbaijani scholars Y.V. Chamanzaminli, A.Erevanly, M.Seyidov, G.Arasly, I.Abbasov
and Anar investigated Azerbaijan-language manuscripts written in Armenian alphabet, as well
as issues o f influence o f Azerbaijani literature on Armenian.
Among the mentioned authors, the article mainly mentions poets and ashugs, who wrote
Azerbaijani-language manuscripts in Azerbaijani language by Armenian alphabet their samples
are presented and analyzed in religious and linguistic terms.
Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017
83
A
zər
ba
yc
an Respublikası
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İ
ş
ü
z
rə
Dövlət Ko
mitəsinin
Jurnalı
Dostları ilə paylaş: |