ki, İbrahim xəlil xan ona böyük miqdarda pul və qiymətli
hədiyyələr göndərib. Səfərli bəy şah qoşunları ilə birlikdə
Şuşaya daxil olduqdan sonra M .P.V aqif ona dörd dəfə ar-
tıq hədiyyə verib, A ğa M əhəmməd şahı öldürməsini xahiş
etınişdir.
T.K öçərli hesab edir ki, həm İbrahimxəlil xan. həm
də V a q if bu tədbirə əl ata bilərdilər (T.Mustafazadə.
"Q arabağ x a n lığ f’ 2010, səhT76).
B ununla əlaqədar rus tarixçisi R.Q.Butkonun şah Qa-
carın A zərbaycan xanlarınm gizli məsləhəti ilə öldürülmə-
si kim i qeydləri bizdə bir daha Ağa Məhəmməd şahın qət-
linin əvvəlcədən planlaşdırılması haqqında fıkir yaradır.
Əhm əd bəy Cavanşir özünün “Qarabağ xanhğınm ta-
rixi"nə dair əsərində yazırdı: “İbrahimxəlil xanm Car-
B alakəndə olm asm dan istifadə edən Məhəmməd bəy
Q arabağ xanlığm da hakimiyyəti ə b keçirmək qərarma
gəldi. O, öz hakim iyyətini möhkəmləndirmək üçün İbra-
him xəlil xana sadiq olaıı adamları məhv etməyə başladı.
Q ətlə yetirilənlər arasında Molla Pənah V aqif və onun oğ-
lu da var idi. H əsən bəy İxtanm və başqa yazarlarııı mə-
lum atına görə İbrahim xəlil xanın vəziri Molla Pənah Va-
q if A ğa M əhəm m əd şahın ölümü ilə əiaqədar İbrahimxəlil
xanı təbrik edir, ona göz aydınlığı verməklə “Qarabağın
hökm darhğı sənı g ö z lə y ir’ - deyib onu tezliklə Şuşaya qa-
N
itm ağa çağırdı. D eyilənə görə məktub Məhəmməd bəyin
əlinə keçm iş, onun əm ri ilə Molla Pənah V aqif və oğlu Əli
bəy öldürülm üşdür” . (Y enə orada. Bakı 2010. səh. 177).
46
Əhməd bəy Cavanşir bu rnəsələ ilə bağlı yazırdı ki, -
Fətəli şah Qacardan əm r alan İbrahimxəlil xan öz xanlığına
qayıtdı. Fətəli şah Ağa Məhəmməd şahın cənazəsim və onun
ölümündə iştirak edən Məhəmməd bəyi İrana - onun yanına
göndərməyi tələb etdi. İbrahim xan Məhəmməd bəylə müna-
sibətləri dinc yolla qaydaya salmaq fıkrində idi. Lakin
əmisinin fıkirlərinə həmişə şübhə ilə yanaşan Məhəmməd
bəy onun məsləhətlərinə baxmayaraq, qorxuya düşərək
əw əlcə şəkili Məhəmməd Həsən xamn yamna getdi. Bir
qədər sonra xan onu Məhəmməd xanla qanlı düşmən olan
Şamaxıh Mustafa xana təhvil verdi. Mustafa xan öz düş-
mənlərindən intiqam alaraq onu edam etdirdi.
47
4.
BİRİNCİ RUS-İRAN MÜHARİBƏSİ
QARABAĞIN VƏ ŞUŞANIN YENİDƏN İŞĞALI
İran şahı Ağaməhəmməd şah Qacarın Qarabağı və
onun m ərkəzi gözəl Şuşanı İran İmperiyasının tərkibinə
qatmaq planı iflasa uğradığından bir qədər sonra, yəni
X IX əsrin əw əllərin d ən başlayaraq Azərbaycanda daxili
və beynəlxalq vəziyyət daha da mürəkkobləşmişdi. Ölkə-
də feodal pərakəndəliyi davam edir, hər-mərclik hökm
siirürdü. B ütün bunlar, bu zəngin ölkəni ələ keçirməyə ça-
lışan, olduqca q ü w ə tli qonşuların işğalçdıq planlarmı get-
dikcə gücləndirirdi. Bir tərəfdən İran və Türkiyə, digər
tərəfdən isə R usiya Cənubi Qafqaz, o cümlədən Azərbay-
canda hökm üranlığa can atırdı. Bu baxımdan da Cənubi
Q afqaza qoşun yeridən Rusiya 1801-ci ildə Şərqi Gürcüs-
tan la birlikdə Borçalı, Qazax və Şəmşəddil sultanhqlarmı
da qəsb etdi. Bununla da Azərbaycan torpaqlarınm işğalı-
n a başlanıldı. 1803-cü ildə tarixdə “Qanlı general” kimi
tanm an Sisianovun göstərişi ilə çar qoşunları Car-Bala-
kən, Şəmkiri tutdu. 1804-cü ildə bir aylıq gərgin döyüşdən
sonra Cavad xanm başçılıq etdiyi Gəncə xanlığı ışğal edil-
di. Ram azan bayramı günündən - yanvarın 3-dən başla-
yaraq ruslar Gəncədə vəhşiliklər və geniş dağıntılar törət-
dilər. Cavad xan və oğlu həlak oldu. Gəncənin adı dəyişdi-
rilərək Yelizavetpol adlandırıldı. Bu vəziyyətlə barışmayan
İran və Türk dövlətləri çar Rusiyasma qarşı hərbi əmə-
liyyata başaldılar. Gəncənin işğalmdan bir qədər sonra
48
Sisianov Qarabağ, Şəki və Şirvan hakimlərinə təziq gös-
tərərək onları Rusiyanm himayəsini qəbul etməyi məcbur
etdirdi. B ütün bunlar xanları, xüsusən Qarabağ xanını
təşvişə salm ışdır. Sisianovun Xarici İşlər Nazirliyinə yaz-
dığı bir m əktubda deyilirdi: “İran qoşunlarınm hərəkətin-
dən qorxuya düşən İbrahimxəlil xan öz nümayəndəsini ya-
mmıza göndərərək, bizə itaət etmək istəyini bildirir. Mənə
elə gəlir ki, onu buna qorxu vadar etmişdir”. İbrahimxəlil
xanm general Sisianovla apardığı damşıqlarm gedişində
Qarabağ xanlığımm Rusiyanm hakimiyyəti altına keçməsi
haqqında m üqavilə layihəsi işlənib hazırlanırdı. Bütün
bunlar Fətəli şahı daha çox narahat edirdi. 0 , m üxtəlif
yollarla İbrahim xam Rusiyanm asıhlığına düşməkdən
çəkindirməyə çalışırdı.
Bu dövrdə Qarabağ xanlığmda daxili, siyasi vəziyyət
və Qacar sarayınm intriqaları haqqında m əşhur tarixçi M ır
Mehdi Xəzani yazır ki, İbrahim xanın Rusiyaya itaət et-
məsinin səbəblərindən biri bu idi ki, Ağa M əhəmməd şa-
hın basqınlarından sonra Qarabağ dağılmış və qarət olun-
muş vəziyyətdə idi. Üstəlik xanın özü qocalmışdı. Övlad
və oğlanları gələcəkdə hakimiyyət üstündə bir-biri ilə əda-
vətə başlamışlar. Bundan xəbər tutan Fətəli şah xanı və
oğlanlarını İrana onun hüzuruna gəlmələrini məsləhət bil-
di. İbrahimxəlil xan əvvəlcə şahm təklifini qəbul etmək is-
tədi. Lakin hasil olmasını görmədikdə şah onun sarayında
qulluq edən İbrahim xanın oğlu Əbülfət xanm başçılığı ilə
5 min nəfərlik bir ordunu Qarabağa göndərməyi qərara
49