5
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
laşdıqları yeni ərazidə yaşayan başqa xalqlarla müxtəlif tipli
əlaqələrə girmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu əlaqələr isə təbii ki,
dil vasitəsi ilə gerçəkləşmişdir. İnsanın öz məişətinə gətirdiyi və
başqa bir xalqa məxsus olan hər bir yeni əşya öz adı ilə alınmışdır.
Çox zaman dil daşyıcıları dilin daxili imkanlarından istifadə edərək
yeni sözlər yaradırlar. Bununla belə, dilə onunla təsirdə olan başqa
dildən alınma sözlərin daxil olması hadisəsi də daim gedir. Bu
hadisə nəticəsində dilin leksik səviyyədə genealoji mənzərəsi
dəyişməyə başlayır. Qeyd edilən cəhət daha çox ozünü leksik
səviyyədə göstərir. Leksika dilin kənar təsirə daha çox reaksiya
verən yarusudur. Ona görə də dilin genealoji mənzərəsini çox
zaman lüğət fondundakı sözləri mənşəcə qruplaşdırmaq yolu ilə
tədqiq edirlər.
Məlumdur ki, dildəki sözlərin müəyyən qismi derivatlardır.
Yəni müəyyən sözlər vardır ki, onlar kökə sözdüzəldici şəkilçilər
artırılması yolu ilə düzəlir və əvvəlki sözdən törəmə vahid kimi
çıxış edir. Tərkibində sözdüzəldici şəkilçi olan sözlərin dilə daxil
olması prosesində eyni şəkilçi tərkibli sözlərin sayca artımı bu şə
kilçinin tədricən başqa dildə də sözdüzəltmə imkanları əmələ gəlir.
Söz tərkibində dilə keçən vahid müstəqil alınmaya çevrilir.
Beləliklə, qrammatik səviyyədə alınmalar meydana çıxır. Alınmalar
leksik səviyyədə başqa şəkildə də dildə yer alırlar. Dilə keçən
alınma müxtəlif nitq hissəsinə aidliyi ilə seçilir.
Ayrı-ayrı nitq hissələrinə mənsubluğuna görə alınmaların öy
rənilməsi genealoji qrammatik mənzərənin təyin edilməsində
mühüm rol oynayır.
Dillərarası əlaqələrin uzun müddət davam etməsi, qarşılıqlı
təsirdə olan dillərdən birinin digəri ilə müqayisədə dominant, yəni
üstün mövqedə olması, daha geniş dairədə işlənməsi onun müəyyən
hazır qəliblərinin, xüsusi sintaktik konstruksiyalarının da keçidi
üçün zəmin yaradır. Bu isə sintaktik səviyyədə genealoji
mənzərənin təyini üçün material verir.
Bu kitabda tat dilinin lüğət fondunun genealoji mənzərəsi
6
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
tədqiq və təhlilə cəlb olunmuşdur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələ
rində yaşayan tatların dilindəki alınmalar qruplaşdırılmış, onların
işləklik dərəcələrinin aydınlaşdırlılmasına cəhd göstərilmişdir.
Genealoji mənzərənin tədqiq edilməsi prosesində vasitələi və
vasitəsiz alınmalar məsələsinə də baxılmışdır.
Monoqrafiyada tat dili, eləcə də tat və Azərbaycan dillərinin
qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlı tədqiqat işlərinə də müraciət edilmiş,
onlardakı materiallardan, dil faktlarından istifadə edilmiş, həmçinin,
tat dilinin genealoji mənzərəsinə dair əldə edilmiş nəticələrin
müqayisəli təhlili aparılmışdır.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri
filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor R.H.Eyvazova
7
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
GİRİŞ
Dilin lüğət fondunun ənənəvi təsnif formalarından biri
genealoji təsnifatdır. Belə bir təsnif zamanı sözlər mənşəyinə
görə qruplara bölünür. Belə bölgü sözlərin iki əsas qrupunu
fərqləndirmə yi vacib edir: 1) dilin mənşəcə öz sözləri; 2)
alınma sözlər.
Dilin mənşəcə öz sözləri hər bir dilin lüğət fondunun əsas
hissəsini təşkil edir. Dil müəyyən dillər ailəsinə daxil olur.
Müəyyən dil ail əsinə daxil olan dillər tarixin müəyyən dövr
lərində təşəkkül tapıb formalaşdığından, qohum dil lərin q ədim
dövrünə aid leksik vahidlərə münasibətdə ortaqlıq özünü gös
tərir. Yəni, pradil səviyyəsinə aid leksik fonda daxil olan vahid
qohum dillərin hamısına məxsusdur. Yazısı olan dill ərin lüğət
tərkibinə daxil olan sözləri müəyyən etmək üçün yazılı
abidələr müstəsna rol oynayır. Lüğət tərkibi, ilk növbədə, bu
abidələr əsasında formalaşır. Yazıl ı abidələrdə işlənmiş sözlə
rin mənşəcə qruplaşdırılması isə etimoloji və təsviri təhlillər
əsasında aparılır. Yazısı olmayan dill ərin leksik fonduna daxil
olan vahidlərin ayırd edilməsi isə müəyyən çətinliklərlə
bağlıdır. Bu zaman dilin daşı yıcı larının nitqi üzrə toplanmış
materialların öyrənilməsi tələbi meydana çıxır. Yalnız h əmin
materiallar əsasında dilin lüğət tərkibini müəyyən etmək, onun
leksikasını öyrənmək mümkün olur. Dilin leksik sisteminin
hərtərəfli araşdırılması bu dilə aid sözlərin başqa dillərdə
işlənməsi ilə bağlı axtarışlara yol açır.
Qohum dillər də bir-birinə yaxınlıq və uzaqlıq baxımın
dan fərqləndirilir. Bu baxımdan bir-birinə yaxın olan qohum
dillərin leksik fondunda eyni v ə ya kiçik fonetik dəyişməyə
məruz qalmış sözlər aşkara çıxır. Qeyd olunan cəhət yazısız
dildə işlənən sözün derivatlarının yaxın qohum dildə tapılması
8
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
nəticəsində
leksik
fondun
üzdə
olmayan
vahidlərini
müəyyənləşdirməyə imkan verir. Belə araşdırmalar lüğət
fondunun əsas kütləsini əhatə edə biləcək lüğətin forma
laşdırılması, hazırlanması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dilin əsas lüğət fondu daim dəyişikliklərə məruz qalır.
Bu dəyişikliklər bilavasitə cəmiyyətin həyatında baş verən ha
disələrlə bağlı olur. Eyni zamanda lüğət fondunda dəyişikliklər
dil daşıyıcılarının ictimai, siyasi, iqti sadi, mədəni həyatında
baş verən hadisələrdən asılı olur.
Q.Cəfərov lüğət tərkibinin dəyişməsini dinamik proses
kimi səciyyələndirərək yazır: «Lüğət tərkibi qeyri-sabit və
daim dəyişkəndir, dilin hər bir halında yeni sözlər meydana
gəlməklə yanaşı, köhn ə sözlər də sıradan çıxır. Ona görə də
lüğət tərkibi sabitlik vəziyyətinin inkarı təsiri bağışlayır. Lüğət
tərkibində baş verən bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, o,
sistemli tədqiqatdan kənarda qala bilməz» (17, 17). Şübhəsiz
ki, bütün dillərin, o cümlədən Azərbaycan tatlarının dilinin
lüğət tərkibində də belə proseslər daim gedir, lüğət tərkibi
dəyişir. Dildə yeni sözlər yaranır, yeni alınmalar lüğət tər
kibinə daxil olur. Bununla yanaşı, dilin bir çox sözləri
arxaikləşir, passiv lüğət fonduna keçir. Passiv lüğət fondu
anlayışı yazısı olan dillərə şamil olunur. Arxaikləşmiş və ya
köhnəlmiş sözlər yazılı abidələrdə, ədəbi əsərlərdə, nəhayət,
lüğətlərdə qalır, onlar dil daşyıcılarının nitq fəaliyyətində üzə
çıxmır. Lüğət tərkibinin dil daşıyıcılarının nitq materialları
əsasında formalaşdırılması zamanı materialın toplandığı dövrə
aid söz və ifadələri aşkara çıxarmaq mümkündür. Deməli, bu
zaman arxaikləşməyə, köhnəlməyə məruz qalmış sözlərin
müəyyənləşdirilməsi mümkün olmur.
Azərbaycanda tat dilinin yayılma arealları əsas götürülər
sə, bu dilin lüğət fondunu müxtəlif ləhcələrin leksikası əsa-
Dostları ilə paylaş: |