O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW
MINISTRLIGI
A`JINIYaZ ATINDAG`I
NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
GEOGRAFIYa KAFEDRASI
GEOLOGIYa PANINEN
L E K Ts I Ya T E K S T I
Du`zgen:
dots. Jaqsimuratov K.
ass. B Aytmuratov
No`kis - 2013
LEKTsIYa 1
GEOLOGIYa ILIMI HA`M ONIN` RAWAJLANIW TARIYXI
REJE:
1. Geologiya ilimi ha`m onin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar
2. Geologiya iliminin` izertlew metodlari.
3. Geologiya ilimi ha`m onin` xaliq xojalig`indag`i a`hmiyeti.
A`debiyatlar
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Geologiya - bul grek tilinen audarg`an waqitta geo-jer, logos-ilim, yag`niy jer haqqinda
ilim. Geologiya jerdegi bolg`an ha`m bolip atirg`an sirtqi ha`m ishki ta`sirlerdin` baylanisin
(endogen ha`m ekzogen) tekseriushi, uliwma aytqanda jerdi izertleushi ayriqsha ilim.
Ol jerdin` quramin qatlamlarinin` jaylasiw ta`rtibin, ol qatlamlar qurlisin ha`m rawajlaniw
tariyxin aniqlap beretin ilim.
Bul uliwma tu`sinik XVIII-a`sirdin` aqirina shekem dawam etti. XIX-a`sirdin` basinda
geologiyada bir qansha jetilisken ilimiy bag`darlar, yag`niy olar o`z aldina jerdi izertlew
metodlarina iye oblastlar payda boldi. Ha`zirgi geologiya, jerdin` quramin, du`zilisin ha`m onin`
qatlamlarin en` da`slepki payda boliw waqitinan ha`zirgi da`wirge shekemgi rawajlaniw tariyxin
aniqlaw menen shug`illanadi. Usig`an baylanisli ol bir biri menen tig`iz baylanisqan eki uliuma
tarawg`a bo`linedi:
1. Dinamikaliq geologiya 2. Tariyxiy geologiya.
1. Dinamikaliq geologiya (fizikaliq) bul jer qabatinin` o`zgeriwine ta`sir etiwshi
protsesslerdi u`yrenedi. Bul protsessler endogen (ishki) ha`m ekzogen (sirtqi) bolip bo`linedi.
2. Tariyxiy geologiya bul jerdin rauajlaniu etaplarin eski taska aylangan organizmler
(paleontologiya) xam geologiyalik strukturalar jardeminde (shogindiler, katlamlar x .t.b)
jardeminde izertleydi.
Jokarida aytkanimizday, geologiya jerdin kuramin, ishki duzilisin, geologiyalik
protsesslerdi, jer kabiginin rauajlaniu tariyxin, onda jaylaskan paydali kazilmalardi uyrenedi. Ol
ozine tan ayriksha maseleler menen shugillanatugin tort ilimiy panler gruppasin oz ishine aladi.
Birinshi gruppa Jer kabiginin kuramin uyreniushi - kristallografiya, mineralogiya,
petrografiya xam geoximiya panleri kiredi.
Jerdin ishki duzilisin xam ustingi bolimin ozgertiushi geologiyalik protsessleri xakkindagi
tektonika, seysmologiya, geomorfologiya panlerin oz ishine algan dinamikalik geologiya ekinshi
gruppani duzedi.
Ushinshi gruppa Jer kabiginin rauajlaniu tariyxin xam ondagi tas bolip katkan organikalik
duniyani uyreniushi, yagniy tarixiy geologiyaga tiyisli stratigrafiya, paleontologiya, paleobatanika,
fatsiya talimati xam
paleogeografiya panleri kiredi
.
Jer kabigindagi geologiyalik protsessler “onimlerinin” (minerallar, rudalar, jer asti mineral
suulari xam t.b.) ameliy axmiyetin uyreniushi panler tortinshi gruppani duzedi.
Geologiyaga tiyisli ilimiy panlerdin jane bireui teniz geologiyasi bolip, ol teniz xam okean
tubinin duzilisin, kuramin ondagi paydali kazilmalardin payda boliu tariyxin uyrenedi.
Jer kabiginin kuramin uyreniushi panlerge kiskasha tusinik beremiz.
K r i s t a l l o g r a f i ya - kristallardin strukturasin, fizikalik kasiyetlerin, kristall jaylaskan
ortalik xam kristallar payda bolgan jagdaylarin uyrenedi.
M i n e r a l o g i ya - tabiy ximiyalik birikpeler, yagniy minerallar tuurisindagi pan.
Minerallardin ximiyalik kuramin, fizikalik kasiyetlerin, payda boliu sharayatlarinin keyin ala
ozgeriuin xam minerallardi aniklau usillarin uyretedi.
G e o x i m i ya - Jerdin ishki xam juze boliminde ximiyalik elementlerdin tarkaliu
nizamliklarin xam bir jerden ekinshi jerge koship juriu sebeplerin uyrenetugin pan.
P e t r o g r o g r a f i ya - petrologiya xam litologiya tau jinislari xakkindagi panler bolip
olardin xar biri tau jau jinislarinin duzilisi, kurami, payda boliu nizamliklarin, formalarin, tarkaliuin
uyrenedi.
T e k t o n i k a - (geotektonika) Jer kabiginin xarektetleniui xam formasinin ozgeriui
natiyjesinde juzege kelgen geologiyalik duzilisi xam olardin jaylasiu nizamliklari xakkindagi pan.
Tektonikanin bir bolimi bolgan strukturalik geologiya Jer kabiginda payda bolgan turli
tektonikalik struktura formalari xam tariyxin uyrenedi, Jer kabigindagi xazirgi tektonikalik
xareketlerdi xam olardin natiyjelerin tektonikanin neotektonika bolimi uyrenedi. Regional
geologiya bolsa Jer sharindagagi ayrim iri oblastlardin kabiginin duzilisin, tektonikalik xareketler
natiyjesinde formalarinin ozgeriui tuurisinda magliumatlardi aniklaydi.
Jer silkiniulerdin kelip shigiu sebeplerin, akibetin, xamde jaylardi jer silkiniuden saklap
kaliu sharalarin seysmologiya pani uyrenedi.
G e o m o r f o l o g i ya - Jer juzesinde rel`ef formalarin xam olardin elementlerinin payda
boliu sebeplerin , Jer juzesinde tarkaliu (geografiyalik jaylasiu) nizamliklarin belgileydi.
T ar i y x i y g e o l o g i ya - Jer kabiginin geologiyalik rauajlaniui, organikalik duniya
tariyxi xam olardin evolyutsiyalik rauajlaniu nizamlarin uyrenedi.
S t r a t i g r a f i ya - tariyxiy geologiyanin bir bolimi bolip, shogindi tau jinislarinin
katlamlarinin gezekpe-gezek jaylasiui xam olardin daslepki ozara katnasiklarin uyrenedi, xamde
geologiyalik jasin aniklaydi. Stratigrafiya boliminde paleontalogiya xam paleobotanika tigiz
baylanista jumis alip baradi.
P a l e o n t o l o g i ya - Jerdin geologiyalik rauajlaniuindagi turli daurlerde jasap otgen,
xazir bolsa tas katpalar xalinda jatkiziklar arasinda ushirasiushi kazilma organikalik duniya, olardin
jasagan sharayatlari xakkindagi pan.
P a l e o b a t a n i k a - kadim geologiyalik daurlerde osken kazilma osimliklerdin
morfologiyasi, anatomiyasi, filogeniyasi xam tasnifi xakkindagi pan. Paleobotanika kazilma