Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
73
çətin, ağır illərdə yaradıjılıqları çiçəklənən, müdrik-lik dövrünü
yaşayan C. Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Nəjəf bəy
Vəzirov, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli,
Seyid Hüseyn bu dövrün ədəbi tələblərinə uyğunlaşa bilmir,
müqavimət göstərirdi. Buna görə də inqi-labi kommunist
quruluşun düşmənləri kimi təqib olunur-dular. Azərbayjan
ədəbi posesinin belə sürətlə inkişafı düş-mənlərimizin xoşuna
gəlmirdi. Siyasi-ijtimai gərginlik onla-rın xeyrinə idi. «Yaşlı»
ədəbiyyata qarşı yeni formalaş-maqda olan gənj ədəbi qələm
sahiblərindən istifadə olunmağa başlandı. Ədəbiyyata qarşı
kommunist siyasətinin bu üsulundan yararlanmaq üçün 1925-ji
ildə Bakıda müxtəlif ədəbi dərnəkləri öz ətrafında birləşdirən
«Qızıl qələmlər» jəmiyyəti yarandı və onun bölgələrdə
fəaliyyət göstərən şöbələri ətrafında da oktyabr inqilabının
təntənəsini tərən-nüm edən, təbliğ edən gənj ədib və şairlər
toplaşırdı. «Qızıl qələmlər» jəmiyyətinin fəaliyyətini genişlən-
dirmək üçün Ba-kıda qurultaylar keçirilirdi. 1928-ji ildə
Azərbayjan Yazı-çılar Cəmiyyəti yaradıldı. Bütün nəsillərdən
olan yazıçıların sovet ideologiyası ətrafında birləşdirilməsi
üçün bütün jəhd-lər göstərilirdi. Baxmayaraq ki, milli əqidəyə
sədaqətli sənət-karlarımız kommunist partiyasının hakim
ideologiyasına tabe olmaqdan boyun qaçırır, müxtəlif yollarla
da bundan imtina edirdilər. Belə bir dövrdə proletar
beynəlmiləlçiliyin-dən, rus xalqının qüdrətindən, Lenindən
yazmayan
bu
sə-nətkarlar
«sosialist
inqilabını
gözü
götürməyən» sənətkar-lar kimi amansız təqibə məruz qalırlar.
1934-jü ildə Azərbayjan Yazıçılar Cəmiyyəti əsasında
daha mütəşəkkil yaradıjılıq təşkilatı olan Azərbayjan Yazı-çılar
İttifaqı
yaradıldı.
Senzura
sosialist
prinsiplərini
öz
yaradıjılıqlarında yetərinjə ifadə edə bilmədiyi bəhanəsiylə
Azərbayjan yazıçılarının böyük bir hissəsini təqib etməyə
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
74
başladı və onlar bu repressiyanın qurbanı oldular. Ölkədən
gedən, mühajirət həyatı yaşayan, vətəndən didərgin salınan
sənətkarlarımız oldu.
Kommunist-sovet ideologiyası milli məfkurəyə qarşı mü-
barizə aparırdı və bu mübarizə özünü aşağıdakı sahələrdə də
göstərirdi:
(A) azərbayjançılığın əsas əlaməti olan türkçülük, tama-
milə əsassız olaraq, millətçilik hesab edilir; ədəbiyyatda milli
tarixi mövzuların, ideyaların yer tutmasına imkan ve-rilmir;
milli mənafe əvəzinə sinfi mənafelərin mübarizəsindən
danışılır, vulqar beynəlmiləlçilik təbliğ olunurdu.
B) azərbayjançılığın ikinji əlaməti olan müsəlmançılıq,
ümumiyyətlə, hər jür dini dünyagörüş bütünlüklə inkar edilir:
onun mənəvi-əxlaqi imkanlarından, bədii yaradıjılıqdakı
ənənəvi rolundan imtina olunurdu;
C) azərbayjançılığın üçünjü əlaməti olan müasirlik
vulqarlaşdırılaraq sosialist inqilabının, sovet gerçəkliyinin
tərənnümü ilə məhdudlaşdırılır; dünyaya geniş pənjərə
açılmasına ijazə verilmirdi».
Bütün bunlara baxmayaraq azərbayjançılıq- milli məfkurə
beşiyində boğula bilmədi. Demək olar ki, bütün şair, yazıçı,
dramaturqların əsərlərində millilik qorundu, inkişaf etdirildi,
özünü bir xalq kimi təsdiq etdi.
Bu dövrdə xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri, onun
yazılı ədəbiyyata təsiri, xalq ruhunun ədəbiyyatda əksi gö-rün-
məmiş bir şəkildə kütləvi hal almışdı və xalq ədəbiyyatını öz
ana dilində yaradırdı. Böyük çətinliklər, ağırlıqlar olsa da,
xalqın döyünən ürəyi, vuran əli ədəbiyyatı, milli məf-kurəni
yaşadırdı.
Keçmiş Sovetlər birliyi tərkibində olan xalqların ədəbiy-
yatı «məzmunu, ideyaları yalnız sosialist dünyagörüşünə
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
75
əsaslanan» ədəbiyyat kimi fəaliyyət göstərməyə məhkum
edildiyindən Azərbayjan sənətkarlarının da yaradıjılıq im-
kanları məhdudlaşdırılırdı. Sosializm realizmi metodu qorunub
saxlanması tələb olunan ədəbiyyat sosializm quruluşunu, onun
müvəffəqiyyətini tərənnüm etməyə məjbur edilirdi və sosializm
qurujuluğunun hökm sürdüyü Sovetlər birliyinin jəmiyyətini-
sosializm jəmiyyətindəki nöqsanları göstərmək, öz fərdi
duyğularını ijtimai duyğulardan ayırıb, «fərdi yaşantılarını əks
etdirilmək istəyindən məhrum idi. Sosializm quruluşunun,
kommunist ideologiyasının hökm sürdüyü bir zamanda İkinji
Dünya Müharibəsinə sürüklənmiş Sovet ittifaqında müharibə
başlandı. Xalq, eləjə də sovet ədəbiyyatının bir qolu olan
Azərbayjan sovet ədəbiyyatı «Hər şey jəbhə üçün, hər şey
qələbə üçün» şüarının ədəbiyyata da aid olduğunu gözəl bilirdi.
Bütün ideologiyası, yaradıjılıq imkanları ilə bu şüardan irəli
gələn tələblərə javab verən əsərlər yazırdı. Bununla belə
faşizmə nifrət edən, fəlakətlər, ölüm, kabus, müharibə, onları
törədənlərə nifrət Azərbayjan şair və yazıçılarına da imkan
verirdi ki, milli qürur, milli vətənpərvərlik ruhunu əks etdirən,
yadelli işğalçılara, imperialist qüvvələrə qarşı kinini, nifrətini
ifadə edən qüvvətli əsərlər yaratsın. Əsərlərində qoyduqları
prob-lemlərin bədii həlli onları xalqına, millətinə sevdirirdi.
Azad, müstəqil yaşamaq, öz müqəddaratlarını özləri həll etmək,
hər hansı imperialist ölkəsinin müstəmləkə boyunduruğuna
boyun əyməmək istəyini ifadə edirdilər, humanist, azad,
müstəqil yaşamaq arzularına çıxanlara qarşı humanizm
prinsiplərinə əsaslanaraq kin, nifrət, qəzəb dolu duyğularını
ifadə edən, bədii jəhətdən qüvvətli əsərlər yaradırdılar, milli
ideologiyalarını da inkişaf etdirmək arzularını həyata keçir-
məyə çalışırdılar.
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
76
40-jı illərin sonlarında Cənubi Azərbayjandan Şimali
Azərbayjana mühajirət edən Balaş Azəroğlu, Hökumə Bülluri,
Mədinə Gülgün, Əli Tudə, Söhrab Tahir kimi qələm sahibləri
Cənubi Azərbayjan, Təbriz həsrətini öz yaradıjılığında qoruyub
saxlamaqla o taylı-bu taylı Vahid Azərbayjan ideologiyasını
istər-istəməz öz yaradıjılıqlarında jüjər-dirdilər. Vətənin
bütövlüyü ideyaları şimallı-jənublu Azərbayjan ədəbiyyatının
inkişafına xidmət edirdi. Cümhuriyyət dövründə vətəni tərk
etməyə
məjbur
edilmiş
Türkiyədə,
Qərbi
Avropada
məskunlaşan yazıçılarımız milli demokratik ideyaları ifadə
edən, milli ruhu güjlü əsərlər yazır, sovet ideologiyasının
təsirindən uzaq Azərbayjan ədəbiyyatını yaradır, inkişaf
etdirirdilər.
Şimali
Azərbayjanda
so-sialist
realizmi
metodlarının tüğyan etdiyi bir zamanda bu odun, alovun içində
müasir Azərbayjan poeziyası formalaşırdı. Və bu poeziyanı
yaradan görkəmli sənətkarlar yetişirdi və onların əsərlərində
Azərbayjanın tarixi, təbii gözəllikləri, milli vətənpərvərlik
hissləri, azərbayjançılıq hissləri güjlənirdi. Cümhuriyyətin
alovlu tərənnümçüsü Əhməd Ca-vad vətənpərvər şeirləri ilə
təqiblərə məruz qalır. 1937-ji ildə güllələnir. Öz mübariz milli
məfkurəsi, alovlu vətənpərvərliyi, gözəl milli duyğuları ilə
sosialist ideologiyalarına sığmayan, azad yaşamaq-yaratmaq
eşqilə çırpınan, xalqının öz müqəddaratını özü həll etməsini
istəyən, heç bir ideoloci çərçivəyə sığmayan Mikayıl Müşfiq
sovet reciminə sığmadığı üçün 1937-ji ildə həbs edildi, 1938-ji
ilin əvvəllərində o da güllələndi.
Belə ajınajaqlı taleyi olan sənətkarlarımızın biri də Seyid
Hüseyn idi.
1937-ji ildə Sovet İttifaqına düşmən kimi həbs edilərək
güllələndi. Lakin bu odlar, alovlar içində ömrünü Azərbayjan
Dostları ilə paylaş: |