Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
Platona görə müharibə dünyanı ədalətliləşdirmək vasitələrindən biri idi. Bundan da daha çox deyilsə, Makedoniyalı İsgəndər, əslində, Platonun utopiyasını gerçəkləşdirirdi. Platonun utopik nəzəriyyəsi onun ölümündən sonra olmuş olsa da, siyasi reallığa çevrilməyə başlamışdı. Əlbəttə ki, həm də zorakılıq və müharibə yolu ilə. Doğrudur, pasifist və demokratik hakimiyyəti Aristotel aşkaranə bir surətdə vəsf etmirdi, o daha çox siyasəti, necə deyərlər, siyasi hakimiyyəti vəsf edirdi. Aristotel siyasi məntiqi təxminən belə idi: “Hər bir canlı varlıqda despotik hakimiyyəti, yəni ağanın qul üzərində hökmranlığına bənzər hakimiyyəti və siyasi hakimiyyəti, yəni dövlət xadiminin vətəndaş üzərindəki nüfuzuna bənzər hakimiyyəti görmək olar. Əgər ruh bədən üzərində despotik hökmranlıqla hakimiyyət sürürsə, zəka bütün meyllərimiz üzərində siyasi hakimiyyətə malikdir. İnsan isə – siyasi varlıqdır. Biz insan təbiətinə ən yaxşı uyğun gələn siyasi təsisat formasını axtarıb tapa bilməliyik”. Aristotel belə bir siyasi formanı tam əminliklə, əlbəttə ki, tapa bilməmişdi. O, ən müxtəlif siyasi formaları yorulmadan müqayisə edirdi. Onun daxili meyli isə hər halda xalqı hakimiyyətin şəriklisi etməkdən ibarət idi. Bəs, Aristotel nədən demokratiyanın aşkar müdafiəçisi və ya ən azı aşkar tərəfdarı deyildi? Bu, necə baş vermişdi? Görünür, demokratizmin fəlsəfi
əsaslarının müəyyənləşdirilməsindən ötrü determinist fəlsəfi üslubun digər qaynaqlarının da xatırlanması lazım gəlir. Bununla bağlı olaraq determinist fəlsəfi üslubun başqa bir nümayəndəsini,- Demokriti bir daha xatırlayaq. Demokrit tacir mənşəli idi və özünün determinist instinkti rasionallaşdıran fəlsəfəsində azad tacir mövqeyində duraraq aktiv determinizm nəzəriyyəsini yaratmışdı. Aristotel isə məmur mənşəli idi və bu səbəbdən də passiv determinizmin daşıyıcısı olan məmurun həyati meyllərini rasionallaşdıra bilən bir fəlsəfə yaratmışdı. Aristotel bir çox determinist elmləri yaratdı. Bununla yanaşı, o, determinizm prinsipinin müxtəlif sahələrə, sadəcə olaraq, tətbiqçisi olmadı, bundan daha irəli getdi, determinist təfəkkür məntiqinin yuxarıda deyildiyi kimi banisi oldu. Passiv-determinist məntiq Aristoteldə analitika, aktiv-determinist məntiq isə - dialektika və
doğruluğu ehtimal olunan müqəddəm şərtlərdən çıxış edərək doğruluğu ehtimal olunan təsəvvürlərə gətirib çıxarırsa, sofistika səhv
33
müqəddəm şərtlərə istinad edərək gerçəkliyə uyğun gəlməyən bilikləri yaradır. Aristotelin özü passiv-determinist olmaqla, əlbəttə ki, analitikanı mütləqləşdirməli idi. Aristotel bəyan edir ki, analitika dialektikanın və sofistikanın hər ikisindən fərqli olaraq öz nəticələrini həqiqi biliyə əsaslanaraq əldə edir və buna görə də həqiqətə nail olur. Aristotelin analitikası həqiqi biliyin mənbəyini kənarda axtarır. Bu da ondan irəli gəlir ki, m əmur icraçı olmaqla azad deyildir, kölədir. O, ürəyindən keçənləri yerinə yetirmir, rəhbərlik tərəfindən ona verilən göstərişləri və qanun tərəfindən onun üçün müəyyənləşdirilmiş öhtəlikləri yerinə yetirir. Aristotel genetik olaraq mənimsədiyi məmur instinktini nəinki bütün insanlara, hətta bütün canlı aləmə şamil edir. Bu baxımdan Aristotelin səbəb-nəticə münasibətlərinə verdiyi səciyyə diqqəti son dərəcə cəlb edir: «Biz həmişə canlı vücudda onunla bağlı hadisələrin hərəkətini müşahidə edirik. Bu hərəkətin səbəbini isə canlı varlığın özündə yox, mühitdə axtarmaq daha düzgün olar... Bədəndə müşahidə olunan çoxlu hərəkətlər ətraf mühitin təsirləri altında baş verir. Bu təsirlərdən bəziləri təfəkkürü və arzunu hərəkətə gətirir, bəziləri isə heyvanlarda olduğu kimi canlıların bütövlükdə hərəkətinə səbəb olur». Aristotel passiv determinizm prinsipini yalnız canlı varlıqlara aid etməklə kifayətlənmir, «Əgər bu, canlı varlıq üçün mümkündürsə, bəs niyə bütün Kainata aid edilməsin? 9 » - sualını verir. Bu məntiqi mülahizələri real hadisələr zəminində nəzərdən keçirək.
Aristotelin azad və müstəqil olmaması, hətta onun son günlərində də özünü göstərdi. Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra Aristotel üzərində bilavasitə qayğı və himayiə kəsildi. Heç dövlət də ona elə bir qayğı göstərmədi. Əksinə anti-Makedoniya əhvali-ruhiyyəsi gücləndiyi üçün, ona qarşı bir qədər təzyiqlər də oldu. Dövlətin qayğısına və təhlükəsizlik şəraitində yaşamağa öyrənən Aristotel belə bir münasibətdən çaşqınlıq və sarsıntı keçirdi və elə çaşqınlıq və sarsıntı içərisində dünyadan köçdü. Amma qədim Yunanıstan Aristoteli itirdikdən sonra qədim yunan fəlsəfəsi də öz yaradıcı xarakterini müəyyən mənada itirdi, o, Sokrat, Platon və Aristotel səviyyəsində şöhrət sahibi olan filosofları bir daha vermədi. Ellinizm dövrü, yəni Makedoniyalı İsgəndərin ölümü ilə qədim yunan dünyasının Roma tərəfindən işğalı arasındakı dövr üçün xarakterik olan fəlsəfi cərəyanlar əsasən artıq mövcud olan fəlsəfi ideyaların bu və ya digər dərəcədə emalı ilə məşğul olurdular. Bu,
9 Аристотель. Физика. – Соч. т. 3. М., 1981, с. 226. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|