Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- – kosmosentrik istiqamət
12
başlanğıcı kimi anlama isə transsendental istiqamətin sonrakı inkişafında baş verəcəkdir. Ksenofan özünün Vahid Tanrı haqqındakı təlimini şüurlu olaraq mifə qarşı yönəltmişdi. Əslində isə, bu təlim mifdən daha çox, deterministik materializmə müxalif idi. Ksenofan Tanrının substansiallığını qəbul edərkən, əslində, maddiliyin ilkinliyini inkar edirdi. Həqiqi və mütləq varlıq statusunun maddi dünyayamı, yoxsa Vahid Tanrıyamı mənsubluğunu müəyyənləşdirmək ehtiyacı varlıq
isə Parmenidin Təbiət haqqında adlanan fəlsəfi əsərində verilir. Burada varlığın əlamətləri kimi aşağıdakılar qeyd olunur: a)
Həqiqi varlıq yaranmamışdır və yaradılmamışdır. (Həqiqi varlığın yaranma imkanını ona görə güman etmək olmaz ki, yoxluğun özü mümkün deyildir. Həqiqi varlıq, buna görə də, ya həmişə mövcuddur, ya da heç vaxt mövcud olmamışdır və mövcud olmayacaqdır); b)
Həqiqi varlıq məhvə düçar deyildir; c)
Həqiqi varlıq bütövdür; d)
Həqiqi varlıq eynicinslidir; e)
Həqiqi varlıq hərəkətsizdir; f)
Həqiqi varlıq tamamlanmışdır, kamildir. Göründüyü kimi, bu siyahıda həqiqi varlığın meyarları içərisində onun insan hisslərinə yatımlılıq əlaməti yoxdur. Həmin əlamət isə materializmdə və determinizmdə var olmanın başlıca meyarıdır. Diqqət yetirilsə, asanlıqla görmək olar ki, bu meyarlar Ksenofanın təqdim etdiyi Vahid Tanrının əlamətləridir. Ksenofanla dövrün demək olar ki, hakim materialist dünyaduyumu arasındakı uyğunsuzluğu Parmenid Ksenofanın xeyrinə həll edir: Bizi əhatə edən predmet və hadisələr illüziordur və insanlar öz təsəvvürlərini bu illüziyalar üzərində qururlar. Parmenid fani insanların malik olduqları təsəvvürlərə qarşı əsl
varlığı düşünə bilər, var olmayan heç nə təfəkkürün predmeti ola bilməz və buna görə də təfəkkür öz predmeti ilə eyniyyət təşkil edir. Parmenidin təfəkkürlə eyniləşdirdiyi həqiqi varlıq ideyası uzun müddət şübhə ilə qarşılandı və çoxları üçün sirr olaraq qaldı. Parmenid transsendental dünyaduyumunun fəlsəfi əsaslandırılması ilə qayğılandığı bir dövrdə qədim yunan fəlsəfəsinin üçüncü istiqaməti – kosmosentrik istiqaməti formalaşır. Əgər şəhərli utilitarizminin rasionallaşdırılması zərurəti antik fəlsəfənin determinist istiqamətini formalaşdırdısa, əgər cəngavər
13
mənşəli olmayan və eyni zamanda, şəhərli utilitarizmini də qəlbən qəbul
etməyən, əsasən, aborigen mənşəli olan insanların dünyaduyumları transsendental istiqamətdə mənalandırıldısa, deterministik şəhərli ruhunun hökmranlığına qarşı aristokratik reaksiya qədim yunan fəlsəfəsinin kosmosentrik istiqamətini doğurdu. Bu istiqamətinin başlanğıcını qoyan Heraklit iddia edirdi ki, cəmiyyətin aristokratik idarə olunma prinsipinin demokratik idarə olunma prinsipi ilə əvəzlənməsi dayandırılmalıdır. Əksəriyyətin siyasi hüquqlarını tanıyan demokratizm prinsipini qeyri-təbii hesab edən Heraklit inamla vurğulayırdı ki, insanlar dəyərsiz çoxluğun iradəsinə deyil, dəyərli azlığın iradəsinə tabe olmalıdırlar. Heraklitlə kütlə arasında bir anlaşılmazlıq vardı və Heraklit özü ilə kütlə arasındakı bu anlaşılmazlığın kökünü kütlədə ilahi fəhmin olmamasında görürdü. Kütlənin transsendent olaraq qəbul etdiyini o, immanent olaraq duyurdu. Heraklit dünyanın mahiyyəti olaraq hər şeydən öncə Dünya Zəkasını - loqosu – qəbul edirdi. Heraklit düşünürdü ki, loqos real olaraq mövcud olsa da, adamların əksəriyyəti üçün anlaşılmazdır. Loqos ümumidir, zəruridir və əbədidir. Bütün kainatı saran Dünya zəkasıdır, Dünyanın məntiqi zəminidir. Heraklitin loqos anlayışı ilə qədim Çin fəlsəfəsinin dao anlayışı arasında müəyyən paralel aparmaq mümkündür. Heraklit fəlsəfəsinin başlanğıcını təşkil edən loqos anlayışı qədim çinlilərin dao anlayışına bir məqamda son dərəcə yaxındır. Dao anlayışı vasitəsi ilə də, həmçinin dünyanın hamı tərəfindən qavranıla bilməyən məntiqiliyi və nizamlılığı ifadə olunur. Heraklit fəlsəfəsində subyektiv amil son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla bağlı iki xarakterik nümunəni göstərək: “Dəniz suyu həm ən təmiz və həm ən çirkin sudur, balıqlar üçün o, içməyə yarayır, onlara can verir, insanlar üçün isə içməyə yaramır, zərərdir ”və “ikinci nümunə: meymunların ən gözəli insan nəsli ilə müqayisədə eybəcərdir”. İnsan Dünya Zəkasını öz içərisində dərk etməyə nail olduğu zaman o, dünyanı da gözəl quruluşlu, gözəl harmoniya kimi qavrayır. Amma dünyanın belə estetik qavramı ilə real dünya qavramı arasında, əlbəttə ki, ziddiyyət də mövcuddur. Dünyaya yalnız estetik qavram bucağı altında yanaşıldıqda belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, «şairlərin söylədikləri səthi mühakimələr göstərir ki, onlar əslində cəhalət içərisindədirlər». Lakin şairlərin gözəl dünya barədə söylədikləri bəzən gerçəkləşə də bilir. Heraklit: «Ayrılanlar qovuşurlar, müxtəlifliklərdən gözəl bir harmoniya yaranır», - deyirdi. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|