Heydə r ə LĠyev

210 

 

göstərir  və  qeyd  edirdi  ki,  buradan  daha  çox  Moskva  dövlətində  istehlak  olunan 

ipək saplar, parçalar, qurĢaqlıqlar aparılırd ı.  ƏrəĢ,  Qəbələ, Mah mudabad və AğdaĢ 

Ģəhərlərində  ipək  istehsalı,  emalı  ü zrə  ixtisaslaĢmıĢ  emalatxanalar  mövcud  idi. 

Qızılı  və  gü müĢü  saplarla  bəzədilmiĢ  parça  istehsalının  (zər -  bafta,  atlaz,  tafta, 

kamka  və  s.)  miqyası  sübut  edir  ki,  toxuculuqda  nəinki  xırda,  habelə  iri 

emalatxanalar  (karxana)  da  böyük  rol  oynamıĢdır.  Təbrizdə  ġah  Təhmasibin 

ixtiyarında  olan,  qızılı  saplarla  bəzəd ilmiĢ  parçalar  hazırlamaqda  ixtisaslaĢmıĢ 

xüsusi  saray  emalatxanaları  vardı.  Hətta  bir  ço x  kənizlər  emalatxanalarda  çalıĢan 

ustalara (zərduzan) təhkim olun muĢdular. 

Xam  ipəyin,  pamb ığın  tullantılarından  ucuz,  zo laqlı  parçalar  (alaca) 

hazırlan ırdı. Təbriz bu cür parça istehsalı  ilə də tanın mıĢdı. Həmin parçalar  maddi 

imkanı  məhdud  olan  xalq  kütləsinin  tələbatını  ödəyirdi.  XVI  əsr  Azərbaycan 

miniatürçü  rəssamı  M irəli  Təbrizin in  Nizami  "Xəmsə"sinə  çəkdiyi  rəsmlərdən 

birində zəngin, gö zəl paltarlar gey miĢ saray əhli ilə yanaĢı sadə, ucuz paltar geymiĢ 

çobanların da təsviri verilmiĢdi. 

Azərbaycanda  xey li  yun  parça  istehsal  olunurdu.  Ərdəbil  yun  parçaların  

hazırlandığ ı  ən  iri  mərkəzlərdən  biri  idi.  ġah  Təhmasibin  1526 -cı  il  tarixli 

fərmanın ın  mətnindən  aydın  olur  ki,  burada  yun  Ģal  to xuyanların   böyük 

emalatxanası vardı. 

XVI  əsrdə  Azərbaycan  xalçaçılığı  həm  bədii  səviyyəsi,  həm  də  istehsal 

həcminin artması baxımından öz inkiĢafının  xüsusi mərhələsini  keçmiĢdir. Xalçalar 

Ģəhər  və  kənd  əhalisinin  geniĢ  kütlələrin in,  sarayların,  feodal  əyanlarının 

çadırların ın baĢlıca elementi olmuĢdur. Təbriz və Ģəhərə yaxın olan kənd nahiyələri 

xalçaçılığ ın  iri  mərkəzi  idi.  1522-ci  ildə  ustad  Qiyasəddin  Caminin  hazırladığı, 

üzərində  toxunma  tarixi  qeyd  edilmiĢ  xalça  buna  misal  ola  bilər.  Üzərində  ov 

səhnələri  təsvir  ed ilmiĢ  bu  xalça  Milan  mu zeyində  mühafızə  o lunur.  Londonun 

"Viktoriya  və  Albert"  mu zeyində  dünya  xalçaçılığı  sənətinin  incilərindən  biri  - 

1539-cu  ildə  Təbrizdə  to xunmuĢ  xalça  s a xlan maqdadır.  Bu  xa lçanın  sahəsi  56 

kvadrat  metrdir.  Nyu-Yo rkun,  Londonun,  Ġstanbulun,  Vyananın,  Tehranın  və 

dünyanın  bir  ço x  Ģəhərlərinin  mu zeylərində,  Ģəxsi  ko lleksiyalarda  saxlan ılır.  Bu 

növdən olan Təbriz  xalçaları Ģəhər sənətkarların ın yüksək ustalığ ından xəbər verir. 

Qızılı və gümüĢü saplarla  iĢlənmiĢ ipək  xalçalar qızılbaĢ əyanlarının baĢlıca  məiĢət 

tələbatından  birinə  çevrilmiĢdi.  Cenkinson  ġirvan  bəylərbəyi  Abdulla  xan 

Ustaclının yay düĢərgəsi haqqında yazırd ı: "Onun çadırındakı döĢəmə baĢdan -baĢa 

zəngin  xalılarla  örtülmüĢdü.  Abdulla  xan  isə  qızılı  və  gümüĢü  saplarla  iĢlən miĢ 

dördkünc xalçanın ü zərində əyləĢmiĢdi". 

---

211 

 

XVI  əsr  Azərbaycan  Ģəhərlərinin  iqtisadi  həyatında  mü xtəlif  dəri 

məmu latın ın  istehsalı  mühüm  yer  tutmuĢdur.  Təbriz  ö lkən in  əsas  dabbağlıq 

mərkəzlərindən idi. Marağa, ġamaxı, Ərdəbil Ģəhərləri də bu sahədə fərqlənirdilər.  

Metal  məmu latı  istehsalı  ilə  əlaqədar  sahələr  ölkən in  sənətkarlığında 

müəyyən  mövqeyə  malik  olmuĢdur.  MetaliĢləmə  sənətinin  inkiĢafı  əsasən  id xal 

olunan xammaldan asılı idi. DaĢkəsəndə və onun ətrafında dəmir filizinin emalı çox 

məhdud  miqyasda  olmuĢdur.  Mis  və  qurğuĢun  Kiçik  Asiya  və  Rusiya  vasitəsilə 

Avropa  ölkələrindən  gətirilirdi.  Təbriz,  Gəncə,  Ərdəbil  və  ġamaxı  metaliĢləmə 

sənətinin əsas mərkəzləri idi. 

Ordu  üçün  silah  istehsalının  geniĢlənməsi  metaliĢləmə  sənətinin  ən  böyük 

nailiyyəti oldu. XVI əsrin əvvəllərindən etibarən tüfəng və topların istehsalı, tətbiqi 

xeyli  dərəcədə  artdı.  Artıq  I  ġah  Təh masibin  (1524-1576)  hakimiyyətinin  ilk 

onilliy i ərzində  xüsusi| tüfəngçi və topçu dəstələri yaradıldı (tüfəngçibaĢı, topçubaĢı 

vəzifələri məh z bu dövrdə təsis edildi ). Odlu silahın baĢlıca istehsal mərkəzi Təbriz 

idi.  Təb rizin  top  və  tüfəngtökən  ustaları  bütün  Səfəvilər  dövlətində 

məĢhurlaĢmıĢdılar. Təbrizli  Barxudar bəy Ənisi TopçubaĢı XVI əsrin sonu və XVII 

əsrin əvvəllərində ən tanınmıĢ silahqayıran usta idi.  Lakin qeyd etmək  lazımd ır ki, 

soyuq silahların, hərbi geyimlərin istehsalı  metaliĢləmə sahəsində aparıcı olmuĢdur. 

Oruc  bəy  Bayat  yazırd ı:  "Səfəvilər  dövləti  hüdudund a  soyuq  silahlar,  hərbi 

geyimlər  həddən  artıq  istehsal  olunur  və  bunların  çox  h issəsi  Moskva  dövlətinə 

ixrac  edilird i".  Moskva  dövlətinə  gətirilən  silahların  bir  qismi  Azərbaycanda 

düzəldilmiĢdi.  Moskva  çarı  Boris  Qodunovun  1589-cu  ildə  istifadə  etdiyi  10  ədəd 

dəbilqə  Azərbaycan  ustaları  tərəfındən  hazırlan mıĢdı  (bunlardan  8-i  ġamaxıda 

düzəldilmiĢdi ). 

Keramika  (dulusçuluq)  istehsalı  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə  çatmıĢdı. 

Dulusçuluq məmu latı  məiĢət, inĢaat və estetik tələbatları  ödəməkdə  idi.  Qəbələdə 

(Qa la  adlanan  ərazidə)  XVI-XVII  əsrlə rə    aid  mü xtə lif  sa xsı  mə mu latı  qalıqla rı 

aĢkar edilmiĢdir.  Bakın ın Qala  hissəsində aparılmıĢ arxeo loji qazıntılar nəticəsində 

bir qis mi  XVI əsrə aid edilən ço xlu  minalan mıĢ saxsı  məmulatı tapılmıĢdır. ġabran 

ərazisində  aparılmıĢ  son  qazıntılar  zaman ı  xeyli  dulusçuluq  sobasına,  saxsı  qaba 

təsadüf  edilmiĢdir.  Əldə  olunmuĢ  arxeoloji    material  sübut  edir  ki,  keramika 

məmu latı  istehsalı  Azərbaycan    sənətkarlığ ının  uzun müddətli  və  sabit  ənənələrin i 

yaĢadan, əhalinin mü xtəlif tələbatlarını ödəyən mühüm sahə olmuĢdur. 

Ticarət. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri. Pul  dövriyyəsi. XVI əsrin 

ticarət  əməliyyatlarında  baĢlıca  əmtəə  A zərbaycan  ipəyi  o lmuĢdur.  Azərbaycanda 

istehsal  olunan  ipək  əsasən  xarici  ö lkələrə  ixrac  edilirdi.  Məhz  buna  görə  də 

---