Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
228
tezliklə yatırılmasın ı arzulay ırd ı. Lakin düĢmən mövqeyində durmuĢ salnaməçi cəlalilərin "əsilzade hər Ģeyə qalib gələn döyüĢçü, əyilməz cəngavər olduqların ı" etiraf edirdi. Ġsgəndər bəy MünĢi də hərəkat iĢtirakçıların ı yüksək qiymmətləndirirdi. Ara kel Təbrizli cə la lilər hərəkat ını sırf isla m hadisəsi kimi təqdim etməyə can atmıĢ, onun xristianlar, o cü mlədən ermən ilər əleyhinə yönəldiyini sübut etməyə çalıĢ mıĢdır. Lakin tarixi faktlar erməni müəllifın in bu fıkrini təkzib edir. Dövrün mənbələrində cəlalilərin uzun sürən mübarizəsinin nəticəsi haqqında məlu matlara təsadüf olunmur. Gü man etmək o lar ki, iĢğalçıların Cənubi Qafqazdakı hakimiyyəti möhkəmləndikcə 3 cəlalilər mübarizə meydanından sıxıĢdırılmıĢ və xalq kütlələrinin azad lıq hərəkatı yeni formalar almıĢdı. Məlu mdur ki, Osman lı sultanın qoĢunları tərəfındən məğ lub edilən cəlalilərin bir qis mi Səfəvi hökmdarı ġah Abbasın himayəsinə sığın mıĢdı. 1608-ci ildə Ərzu ru m ətrafında 20 minlik Osmanlı qoĢununa qarĢı son döyüĢdən sonra cəlalilər qızılbaĢlar ö lkəsinə pənah gətirmiĢ, Çu xursəd hakimi Əmirgunə xan Qacar onların Azərbaycanda yerləĢməsinə razılıq vermiĢdi. Səfəvi Ģahı cəsur və cəngavər cəlalilərin böyük dəstəsindən həm tabe olmaq istəməyən kürd feodallarına, həm də Osman lı dövlətinə qarĢı istifadə etmək istəyirdi. Lakin hökmdar cəlalilərdən qorxurdu. Ġsgəndər bəy MünĢi Ģahın cəlalilərə ehtiyatlı, ikili münasibətini salnaməsinin bir neçə yerində aydın Ģəkildə qeyd etmiĢdir. Salnaməçi cəlaliləri "özbaĢına və hərəkətlərində ardıcıl olmayan" Ģəxslər kimi təqdim edir. "Böyük vəzir" Hatəm bəy Ordubadi Ģahın göstəriĢi ilə Təbrizdə olan cəlaliləri siyahıya aldı. Ġsgəndər bəy MünĢi qeyd edir ki, bu zaman Təbrizdə 1380 nəfər cəlali vard ı, daim mərkəzi hökumətin nəzarəti altında saxlanırd ılar. Səfəvi sarayı Azərbaycanda yenicə məskunlaĢ mıĢ ġərqi Anadolu cəlalilərin yerli cəlalilərlə b irləĢməsindən qorxurdu. Lakin mənbələrdən məlu m olur ki, Anadolu cəlalilərinin öz daxilində vahid fıkir və əməl birliy i yox id i. Hadisələrin gediĢi göstərdi ki, iki ilədək ġah Abbasa xid mət edən Anadolu cəlaliləri hökmdarın münasibətindən narazı qalmıĢdılar. Osman lı hakim dairələrinin təbliğatı, üsyançıların bağıĢlan ması haqqındakı vədlər, vətənə qayıtmaq çağırıĢları da ö z nəticəsini verdi. 1610-cu ilin ortalarına doğru, 500 nəfərlik dəstə istisna olunmaqla, bütün Anadolu cəlaliləri Osman lı imperiyasına qayıtdılar. Qalan cəlalilər I ġah Abbasa sədaqətini nümayiĢ etdirərək, Ali Divanın Ģəxsi xid mətçiləri sırasına daxil olundular. Cəlalilər hərəkatına baĢçılıq edən rəhbərlər arasında Koroğlu xüsusilə seçilirdi. Koroğlu Ģəxsiyyəti və onunla əlaqədar hadisələr Azərbaycan folklorunda özünün geniĢ əksini tapmıĢdır. Tarixi ədəbiyyatda Koroğlunun tarixi Ģəxsiyyət olduğunu ilk dəfə qeyd edən Ġ.P.PetruĢevski olmuĢdur. "Koroğlu" dastanında adları 229
çəkilən qəhrəmanların da bir ço xu tarixi Ģəxsiyyətlərdir. Koroğlunun yaxın silahdaĢları Dəli Həsən, Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər və Tanrıtanımaz tarixi qaynaqlarda cəlalilərin geniĢ Ģöhrətə malik rəhbərləri arasında yad edilir. QardaĢı Qara Yazıcının əməlini davam etdirən Dəli Həsən 1602 -ci ilin fevralında ġərq i Anadoluda cəlalilər hərəkatına rəhbərlik etməyə baĢladı. Lakin bu zamana qədər cəlalilərin baĢçısı olmuĢ Qara Yazıcı 1603-cü ildə Osman lı sultanı tərəfınə keçdi. Giziroğlu Mustafa bəy dastanda Koroğlunun ən yaxın silahdaĢı kimi təqdim olunur. Müstəqil surətdə fəaliyyət göstərən cəlali dəstələrin in 25 rəhbəri arasında onun adı Ģərəfli yer tutur. Digər bir cəlali rəhbərinin - Kosa Səfərin tarixi Ģəxsiyyət olduğunu Ġsgəndər bəy MünĢi də təsdiq edir. Onun məlu matından aydın olur ki, öncə cəlalilər hərəkatında iĢtirak edən, sonralar Ərzuru m hakimi olan Kosa Səfər Osmanlı o rdusunun Azərbaycana yürüĢündə iĢtirak etmiĢ, osman lıların 1605-ci il noyabrın 7-də Sufıyan yaxınlığındakı ağır məğ lubiyyətindən sonra əsir alın mıĢ və edam o lunmuĢdur. Folklor tədqiqatları, tarixi və ədəbi araĢdırmalar sübut edir ki, "Ko roğlu" dastanının əsası XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində, Azərbaycanda cəlalilər hərəkatının yüksəliĢi zaman ı o lmuĢdur. Bu hərəkat xalq qəhrəman ı Koroğlunun Ģərəfli mübarizəsinin bütün mərhələlərin in ətraflı surətdə tədqiqi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. A zərbaycan Səfəv ilər dövlətin in Ġran dövlətinə çevrilməsinin baĢlanğıcı. XVII əsrin əvvəllərinə qədər A zərbaycanın Os manlı imperiyasının tərkib ində qalması Səfəv ilər dövlətinin gələcək taleyində mühüm dəyiĢikliklərə Ģərait yaratdı. Azərbaycan ardı-arası kəsilməyən Osmanlı-Səfəvi hərbi toqquĢmaları nəticəsində çox ağır vəziyyətə düĢdü. Osmanlı sancaqbəyilərinin və timar sahiblərinin ölkədə iyirmi ilə yaxın ağalığı onun sərvətlərinin talan edilməsinə, iqtisadi həyatın pozulmasına gətirib çıxardı. Öncə Səfəvilər dövlətinin mərkəzi olan Azərbaycan XVII əsrdə aparıcı siyasi-iqtisadi ro lunu saxlaya b ilmədi və bu rol tədricən Ġran ın daxili vilayətlərinə keçd i. A zərbaycan qızılbaĢ tayfaları və əyanları xarici, daxili hərbi əməliyyatların gediĢində xeyli tələfat verdilər və zəifləd ilər. 1587-c i ildə Qəzv ində ta xta çıxan ġah Abbasın əsas vəzifəsi xarici iĢğalla ra məruz qalan və daxildən parçalanan dövləti məhv olmaqdan xilas etmək idi. Bu zaman A zərbaycan ərazisinin böyük 1 h issəsi osmanlıların, Xorasan isə özbəklərin iĢğalı altında qalmıĢdı. Belə ağır Ģəraitdə ġah Abbas osmanlılarla sülh bağlamağ a məcbur o ldu və diqqətini ölkədə siyasi sabitliyi bərqərar etməyə yönəltdi. Mərkəzi hakimiyyətin nüfuzunu möhkəmləndirmək üçün Ģah ilk növbədə onu taxta çıxaran Ustaclı və ġamlı qızılbaĢ əmirlərinə qarĢı amansız mübarizəyə baĢladı. QızılbaĢ əmirlərin in himayəçiliyindən azad olmaq üçün ġah Abbas yerli Ġran əyanlarına arxalandı. O, Azərbaycan qızılbaĢ əmirlərinin gücünü sarsıtmağa və onları Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|