Heydə r ə LĠyev

258 

 

Taxta  məmu latı  istehsalı  ilə  bağlı  o lan  sənətkarlıq  sahələrindən  ən  ço x 

nəzərə  çarpanı  nəccarlıq  id i.  A zərbaycan  məiĢətində  kətil  və  s.  kimi  taxta 

məmu latına ehtiyacın çox  məhdud olması nəticəsində dülgərlik zəif  inkiĢaf etmiĢdi. 

Azərbaycan  dülgərlərinin  istehsal  alətləri  Avropa  ustalarına  nisbətən  az  idi. 

Rəndənin  indi  məlu m  o lan  təkmilləĢ miĢ  forması  yalnız  XVII  əsrin  ortalarında 

meydana  gəldi.  Gəmiqayırma  sahəsində  gerilik  xüsusilə  nəzərə  çarpırdı.  Bunun 

baĢlıca  səbəbi  Azərbaycanın  və  bir  sıra  qonĢu  ölkələrin  əsas  dəniz  yollarından, 

dünya gəmiçiliyində əldə edilmiĢ nailiyyətlərdən təcrid olun masında idi. 

XVI  əsrin  sonu  -  XVII  əsrin  əvvəllərində  baĢ vermiĢ  dağıdıcı  müharibələr 

tikinti  iĢinə olan tələbatı  xey li artırmıĢdı. Ġri Ģəhərlərdə təmtəraq lı saraylar, daĢdan, 

biĢmiĢ  və  çiy  kərpicdən  çoxlu  yaĢayıĢ  binası,  karvansaralar,  körpülər,  b azarlar, 

emalatxanalar,  mü lki  binalar  inĢa  edilird i.  XVII  əsr  mülki  b inaların,  xüsusilə 

karvansaraların və bazarların tikilməsi baxımından ən əlamətdar dövr olmuĢdur. 

ġəhərlərdə  mü xtəlif növ bədii sənətlərlə  məĢğul olan min lərlə usta  - həkkak, 

nəqqaĢ,  cildçi  yaĢayırdı.  Təbriz  bütün  ġərqdə  ən  mühüm  bədii  sənətkarlıq 

mərkəzlərindən biri id i. Burada yaĢayan, bədii sənət ustalarının yaradıcılıq üslubları 

uzun  əsrlər  ərzində  ġərq  üçün  örnək  olmuĢdur.  Lakin  orta  əsr  sənətkarlığına    xas 

olan  texn iki gerilik bu sahələr üçün də səciyyəvi idi. Məsələn, kitab çapı te xnikası 

Avropa  ölkələrində  ço xdan  təĢəkkül  tapmıĢdı.  Lakin  Azərbaycanda  və  qonĢu 

ölkələrdə  əlyazma  üsulu  hakim  id i.  Avropanın  çap  texnikasıın  öyrənmiĢ  məĢhur 

usta  Yaqubcan  NəccarbaĢının  1641-ci  ildə  ilk  kitab  çap  etmək  təĢəbbüsü 

müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı.  Çap  olun muĢ  kitabların  mü rəkkəbi  çap  texnikasına 

uyğunlaĢdırılmadığı  üçün  yazılar  tez  pozulurdu.  Rəsmi  dairələr  və  xəttatlar  Səfəvi 

dövlətində  baĢ  vermiĢ  bu  tarixi  yeniliyə  tərəfdar  çıxmadılar,  onu  bigan əliklə 

qarĢıladılar. Bu münasibətin səbəbi texniki təfəkkürün aĢağı səviyyədə olması idi.  

ġəhərlərdə  mü xtəlif  yeyinti  məmu latı  hazırlayan  sənətkarlar  (çörəkçilər, 

qənnadı  ustaları,  Ģərbətçilər,  çaxırçəkənlər,  sabunçular  və  b.)  əsasən  yerli 

ehtiyacları  təmin  edirdilər.  ġərbətçilər  və  çaxır  çəkməkdə  ən  mahir  ustalar 

Təbrizdə, ġamaxıda və Azadabadda cəmləĢ miĢdilər.  

XVII  əsrdə  Bakıda  təxminən  500  min  puda  qədər  neft  çıxarılırdı.  Neftdən 

əldə  edilən  gəlir  əsasən  xəzinəyə  daxil  olurdu  (xalis  gəlirin  məbləğ i  7000  tü mən 

idi).  Neftin  çıxarılması  iĢinə  əsasən  Bakının  ətraf  kəndlərinin  iĢçi  qüvvəsi  cəlb 

edilird i. Suraxan ıdakı neft quyularmda 32 kəndli iĢləy irdi (Kempfer). Onlarm əmək 

haqqı  təxminən  7-8  abbasıya  bərabər  idi.  XVII  əsrin  80-ci  illərində  Bakıdan  neft 

daĢıyan  80  arabaç ı  xə zinədən  pulla   ə mə k  haqqı  a lırdı.  Bütün  bunlar  ə mtəə -pul 

münasibətlərinin XVII əsrdə nisbətən yüksək səviyyəyə çatmasının göstəricisidir.  

---

259 

 

Azərbaycanda  Ģəhərlərin  əsas  istehsaledici  qüvvəsi  sənətkarlar  idi. 

Sənətkarlar  əsasən üç  qrupa  bölünürdü:  1)  fərdi  fəaliyyət  göstərən sənətkarlar;  2) 

xüsusi təĢkilatlarda (əsnaflarda) b irləĢmiĢ sənətkarlar; 3) iri feodal emalatxanalarına 

(karxanalara)  mənsub olan sənətkarlar.  Son  qrupa  mənsub  olan  sənətkarlar  hüquqi 

və  iqtisadi  cəhətdən  feodallardan  daha  çox  asılı  idilər.  ġəhərlərdə  sayca  üstünlüyü 

fərdi sənətkarlar təĢkil edirdi. Ġlk  iki qrupa aid olan sənətkarların feodaldan hüquqi, 

Ģəxsi  asılılığı  yo x  id i.  Lakin  onlar  mü xtəlif  inzibati  yollarla  feodaldan  asılı 

vəziyyətə  salınmıĢdılar.  ġəhərlərdə  mövcud olan  mühüm  istehsal  vasitələri,  ticarət 

obyektləri  (karvansaralar,  bazarlar,  dükanlar  və  emalatxanalar)  feodalların, 

xəzinənin  və  d ini  müəssisələrin  əlində  cəmlən miĢdi.  Bazar  ərazisində  dükan  və 

emalatxana  sahəsi  tutmuĢ  hər  bir  sənətkar,  xırda  tacir  xüs usi  sənət  və  ticarət 

vergiləri  (dəzgahbaĢı,  toxucu  pulu  və  s.)  ilə  yanaĢı,  Ģəhər  əhalisinin  aĢağı təbəqəsi 

kimi digər vergiləri də verməli, mü kəlləfiyyətlər daĢımalı id i.  

ġəhər həyatındakı dəyiĢikliklər, sənətkarlıq istehsalının inkiĢafı sənətkarların 

ictima i  və  siyasi  rolunun  nisbətən  artmasına  gətiri  ç ıxa rdı.  Ordubaddakı  Cü mə 

məscidin in  kitabəsi  əsnaf  təĢkilatlan  Səfəv i  dövlətinə  tabe  olan  bütün  ölkələrin 

Ģəhərləri üçün səciyyəvi hal olduğunu göstərir. ġəhərlərdə nəinki sənətkarlar və tac 

irlər,  habelə  "baĢqa peĢə sahibləri"  də  xüsusi  kooperasiyalarda  birləĢirdi  (ġarden). 

Lakin əsnaf təĢkilatları quruluĢ etibarilə Qərbi Avropa sexlərindən xey li fərqlənirdi. 

Feodalların Ģəhərlərdə hakim olması nəticəsində əsnafların özünüidarəetmə hüququ 

xeyli məhdud idi. 

Əsnaflar mü xtəlif inzibati Ģəxslərə (kələntərə, nəqibə, darğaya və s.) tabe idi. 

Bu  Ģəxslər,  adətən,  əsnafların  daxili  iĢlərinə  qarıĢaraq  əsnaf  daxilində  baĢ  verən 

mübahisəli məsələləri ço x zaman in zibati yolla həll ed ird ilər.  

Ustalar  əsnafın  tamhüquqlu üzvləri  olub,  onun  bütün  istehsalı  fəaliyyəti  və 

satıĢ  iĢləri  üçün  məsuliyyət  daĢıyırdılar.  Əsnaflar  üzərinə  verg i  ustaların  sayına 

görə təyin edilird i. 

Əsnafın  ən  mühüm  daxili  məsələlərindən  biri  Ģagird lərin  qəbul  edilməsi, 

onların  müəyyən sənətlərə yiyələn məsi üçün ustalaraj təhkim o lunması və ustalığa 

keçirilməsi  id i.  ġagirdin  ustalığa  keçirilməsi  zah irən  din i  xarakter  daĢıyan  xüsusi 

mərasimlə  bağlı  olmuĢdur.  Nəqibin,  ustabaĢının,  əsnaf  ağsaqqalların ın,  ustaların  

iĢtirakı  ilə  keçirilən  bu  mərasimdə  Ģagird  d ini  qaydaların  icrası,  nü munəvi 

məlu matın təqdim olun ması ilə öz sənətinə yiyələnmə dərəcəsini nümayiĢ etdirməli 

idi. 

Həm  Ģagirdliyə  qəbul  olunarkən,  həm  də  ustalığa  namizəd  verilən  zaman 

Ģagirdlərdən  yazılı  Ģəhadətnamə  tələb  edilmirdi.  Usta  istədiyi  zaman   Ģagirdini 

---