Heydə r ə LĠyev

288 

 

tikinti  iĢləri  görmüĢ,  əlavə  yeraltı  tunellər  vasitəsilə  müdafiə  sistemin i  daha  da 

möhkəmləndirmiĢdi. Zü lfüqar xan bacarıqlı, ig id hərbi sərkərdə və müdrik dip lo mat 

idi.  Onun bu keyfıyyətləri ġah Abbasa çox uğurlar gətirsə də, Zülfüqar xan ın nüfuz 

və bacarığından ehtiyat edən Ģah onu qətlə yetirdi. 

Bu  dövrdə  Ordubadda,  Naxçıvanda,  Bakıda,  ġamaxıda,  Dərbənddə  cümə 

məscidlərinin,  mədrəsələrin,  bir  sıra  məktəb-məscid  binaların ın  inĢa  olunması, 

əvvəlki dövrlərdə tikilmiĢ binaların bərpasının geniĢləndirilməsi haqqında məlu mat 

verən kitabələr A zərbaycanda maarif sisteminin kamilliyini göstərir. Mü xtəlif bədii 

tərtibata  malik  olan  daĢ  plastikası  nümunələri  A zərbaycan  ərazisində  bir  sıra  bədii 

daĢyonma,  xəttatlıq,  nəqqaĢlıq  məktəblərinin   mövcud  olduğunu  sübut  edir. 

Kitabələrə  əsasən  mərkə zi  Ģəhərlərdə  yaranmıĢ  məktəblərin  təsir  dairəsin i,  onların 

fəaliyyətinin  xronoloji  çərçivəsini,  bu  məktəblərin  əsasını  qoymuĢ  mahir  xəttat  və 

nəqqaĢların adların ı aĢkar etmək mü mkün olmuĢdur.  

Zəngəzur bölgəsinin Urud kəndində mövcud olan orta əsr qəbiristanlığındakı 

qoç  fiqurlu,  sənduqə  formalı  xatirə  ab idələrindən  birinin  (1581)  ü zərində  xəttat 

Vəlinin adı həkk edilmiĢdir.  Urud abidələrinin  xronoloji əhatə dairəsi 1478 -1611-ci 

illərlə müəyyən olun muĢdur. 

Bakıda  30  ildən  artıq  fəaliyyət  göstərmiĢ  xəttat,  nəqqaĢ  və  həkkaklardan 

Bakılı Əmirin oğlu ustad Tahanın və Nəzirinin adları bir sıra ab idələrdə qalmıĢdır.  

Seyid  Taha  və  Nəziri  I  ġah  Abbasın  Bakıdakı  Cü mə  məscidində  qalmıĢ 

(1024[1615]-cü  il  tarixli)  kitabənin  daĢ  nüsxəsini  ha zırla mıĢlar.  Böyük  bi r  mətn 

əhəngdaĢı  üzərinə  elə  ustalıqla  yazılmıĢdır  ki,  ilk  baxıĢda  onu  Ģəbəkə  kimi  qəbul 

etmək  olar.  Xırda  xətlə,  ço x  sıx  Ģəkildə  üstüstə,  fars  dilində  yazılmıĢ  kitabənin, 

böyük bir mət -nin daĢ üzərində cəmi  7 sətirdə yerləĢdirilməsi  xəttat və həkkakların 

ustalığın ı göstərir. 

Seyid-Tahanın adı  Bu zovna qəsəbəsindəki  köhnə qəbiristanlıqda, XVII əsrə 

aid  sənduqə  və  baĢdaĢı  formalı  abidələr  üzərində  də  həkk  olun muĢdur.  Abidələrə 

mü xtəlif  xətli,  irili-xırdalı  kitabələrdən  baĢqa  sxematik,  p rizmatik  stalaktitlərdən 

ibarət kiçik memarlıq ünsürləri əlavə edilmiĢdir.  

ġirvan-AbĢeron  bədii  daĢyonma  məktəbinin  abidələrinə  AbĢeronda, 

ġamaxıda, 

Mərəzədə, 

Ġs mayıllıda, 

Qəbələdə, 

Xaldanda, 

Sabirabadda, 

Qazıməmməddə  (Hacıqabulda.  -  məsul  red.),  Salyanda,  Dəvəçidə,  Qubada, 

Xudatda, Xaç ma zda,  Qusarda, Dərbənddə və digər əra zilərdə rast gəlmə k o lar.  Bu 

məktəbin təsir dairəsi Kür  Çay ından aĢağı, Xəzər dənizinin sahili boyuna (Masallı, 

Lənkəran  və  Astara bölgələrinə)  qədər  gəlib  çıxmıĢdı.  ġirvan -AbĢeron  məktəbin in 

baĢlıca mərkəzləri ġamaxı, Bakı və Dərbənd Ģəhərləri olmuĢdur. ġimali Azərbaycan 

---

289 

 

ərazisində  ġirvan-AbĢeron  məktəbi  ilə  yanaĢı,  bir  sıra  yerli  məktəblər  də  fəaliyyət 

göstərmiĢdir. 

Sənətkarlıq  baxımından  Yaxın  ġərqdə  Ģöhrət  tapmıĢ  Təbriz  xəttatlıq 

məktəbinin  abidələri  də  zəngindir.  Təbriz  məktəbinin  təsir  dairəsi  Naxçıvan, 

Ordubad,  Füzuli,  Astara  və  Lənkəran  bölgələrinə  qədər  gəlib  çıxmıĢdı.  Həmin 

ərazidə bu  məktəbin ciizi  miqdarda abidələri qalmıĢdır. Abidələr üzərində bir neçə 

Təbriz və Qəzvin xəttatının, həkkakın ın adları hifz olun muĢdur. Təbriz və Naxçıvan 

ustaların ın mərmər lövhələrə həkk edilmiĢ inĢaat kitabələri də mövcuddur. 

Ordubad  bölgəsinin  Biləv  kəndindəki  orta  əsr  qəbiristanlığında  XV-XVII 

əsrlərə  aid  9  qoç  fiqurlu   abidə  qalmıĢdır.  Bunlardan  b irinin  ü zərində  heykəltəraĢ 

Abidin adı həkk o lunmuĢdur. 

Ġncəsənət  və  memarlıq.  Hər  hansı  bir  mədəniyyət  sistemin i  rəssamlıq, 

təsviri  sənət  olmadan  təsəvvür  etmək  qeyri-mü mkündür.  XVI  əsrin  Azərbaycan 

miniatür rəssamlığı ço xəsrlik yarad ıcılıq ənənələrinə əsaslanırdı.  Rəssamlığın  ġərq 

ölkələri  üçün  səciyyəvi  olan  bu  tipinin  təkamülü  A zərbaycan  mədəni  müh iti  ilə 

məhdud-laĢ mırdı.  Tariximizin  Səfəvilər  dövrünün  miniatür  sənəti  "islamın 

incəsənətə,  xüsusilə  rəssamlığa  mənfi,  qadağanedici  münasibət  bəsləməsi" 

haqqındakı  qeyri-obyektiv  fikri  təkzib  edir.  Hər  bir  din  kimi  islam  da  incəsənətsiz 

keçinə bilməz, insanın estetik tələbatlarına müraciət etməyə bilməz, ictimai varlığ ın 

kamilliyə,  aliliyə,  gözəlliyə  doğru  meylin in  qarĢısını  ala  b ilməzdi.  Mühü m  bir 

cəhəti  də qeyd  etmək  zəruridir  ki,  bir  ço x  ġərq  xalqları  kimi  Azərbaycan  xalqı  da 

"müsəlman  mədəniyyəti" sisteminə islamaqədərki  maddi-mənəvi dəyərləri  ilə daxil 

olmuĢdur  və  bu  dəyərlər  incəsənətdə,  xüsusilə  təsviri  sənətdə  əsrlər  boyu 

zənginləĢ miĢdir. 

Hələ  qədim  M isirdə  geniĢ  yayılmıĢ,  həcmin in  kiçikliy i  və  bədii  üsullarının 

xüsusi  incəliyi  ilə  səciyyəvi  olan,  əsasən,  əlyazma  kitablarının  bəzədilməsi  ilə 

fərqlənən  bir  sənət  növü  kimi  miniatür  rəssamlığ ı  Azərbaycanda  XIII  əsrdən 

etibarən  yeni,  zəngin  in kiĢaf  zəmini  tap mıĢdı.  Azərbaycan  məh z  bu  zamandan 

baĢlayaraq  ġərqin  mühüm  miniatür  mərkəzlərindən  birinə  çevrilməyə  baĢladı.  XV 

əsr-dən  etibarən  miniatür  əsərlərində  dünyevi  süjetlər  baĢlıca  yer  tutmağa  baĢladı. 

Təsadüfi  deyildir  ki,  Orta  ġərq  miniatür  sənətinin  ilk  nü munələri  A zərbaycanda 

(Təbriz  və  Marağa  Ģəhərlərində)  ya ranmıĢdır.  ġirvanda  (ġa ma xı  və  Ba kı 

Ģəhərlərində) da güclü miniatür məktəbləri vardı.  

XVI əsrdə özünün ali inkiĢaf  mərhələsinə çatmıĢ Təbriz  miniatür  məktəbinin 

meydana  gelməsi,  təĢəkkülü  və  təkamü lü  mənbələri  mü xtəlif  olmu Ģdur.  Təbriz 

miniatür  məktəbi  monqolların  gəliĢi  ilə  uyğur  rəssamların ın  gətirdikləri  ġərqi 

Türküstan-Çin-Uyğur rəssamlığın ın,  Bağdad məktəbi vasitəsilə əxz o lunmuĢ Ərəb-

---