89
(1483-1556) böyük bir ehtirasla öyrənir və onun anatomik fikirləri
barədə kitab yazır.
“Füzuli təfəkküründə anatomiya izləri” adı ilə buraxılan bu
əsər sözün tam mənasında yüksək elmi səviyyədə yazılmışdır. Axı
Füzuli indiyə qədər böyük şair və filosof kimi tanınıb; onun anato-
miya ilə bağlı mülahizələri haqda heç kəs yazmamışdır. Doğrudur,
o, hələ əvvəlki yazılarında da (1977-1988) Füzulinin anatomik fikir-
lərinə toxunmuşdur. Lakin bu kitabda məsələ daha ətraflı təsvir edi-
lir. Müəllif göstərir ki, Füzuli dövründə yəni Renessans dövrünə
qədər anatomiyanın fəlsəfi mahiyyəti hələ öz mövqeyini itirməmiş-
dir. Sonra o, əlavə edir ki, müasir anatomiyanın əsası da məhz hə-
min dövrdə-Füzuli dövründə Avropada (İtaliyanın Padua şəhərində)
Vezali tərəfindən qoyulmuşdur. Lakin Bağdadda yaşayan Füzulinin
bu işlərdən xəbəri olmayıb. Buna görə də Füzuli Qədim Yunanıs-
tanda əsası qoyulan fəlsəfi anatomiyanın bəzi məsələlərinə toxunur.
Belə ki, o vaxtlar (XVI əsr) Bağdad da qədim yunan filosofları çox-
dan öyrənilirdi. Füzuli isə həmin filosofları-Herakliti, Empedoklu,
Demokriti, Platonu, Aristoteli və başqalarını yaxşı tanıyırdı. Bu
haqda “Mətlə”ül-e”tiqad” (“E”tiqata giriş”) əsərində Füzuli öz
fikirlərini veribdir ki, bunlar da kitab da ətraflı təhlil edilir.
Bu kitabı yazarkən müəllif Füzulinin başlıca olaraq aşağıdakı
əsərlərinə əsaslanıb: “Mətlə”ül-e”tiqad”, “Səhhət və Mərəz”, “Yed-
di cam”. Sonra o, əlavə edir: “Əlbəttə, Füzuli anatom olmayıb, bu
sahədə elmi axtarışlar aparmayıb və insan meyitlərini tədqiq etmək
fikrinə də düşməyib”. Füzuli öz əsərlərində anatomiya izlərini qələ-
mə alanda bəlkə də anatomiya haqqında heç düşünməyibdir. Lakin
biz bu əsərləri oxuyarkən onları yenə də başa düşmürdük. M. S. Ab-
dullayevin bu kitabını oxuduqdan sonra Füzulinin anatomiyaya dair
fikirləri haqqında tam məlumat yaranır.
Müəllif göstərir ki, Füzuli anatomiyanın yalnız Renessansdan
əvvəlki inkişaf səviyyəsindən danışır. Bu da başlıca olaraq fəlsəfi
xarakter daşıyır. Hər şeydən əvvəl Füzuli qədim yunan filosofu və
həkimi Empedoklun fikirlərinə müraciət edir. Füzuli göstərir ki,
canlı varlıqları, o cümlədən insan orqanizmində quruluş əsasını
90
dörd ünsür (od, hava, su, torpaq) təşkil edir. Sonra müəllif “Yeddi
cam” əsərinə toxunur və əlavə edir: “Füzuli də Empedokl kimi
özünün həmin fikirlərini poetik formada və aşağıdakı kimi verir:
Gah tərpənişim yeldən olub,
gülmüşəm hər vaxt,
Bəzən də ki, atəşlər ilə
eylədim ülfət.
Bəzən ulu torpaqdan alıb,
nəşvü-nümanı,
Bəzən də sudan toplayaraq
zövqü-səfanı,
Sərkəştəliyin bayrağını
ərşə ucaltdım,
Şadlıqlar içində göyərib
qol-budaq atdım”.
Şerdə “hava” sözü yel kimi qeyd olunub. M. S. Abdullayev
daha bir incəliyi açıqlayarkən yazır: “Füzuli də dörd element
haqqındakı fikirlərində atəşə üstünlük verir. Sonra müəllif istər
Empedoklun və istərsə də Füzulinin belə mövqeyinin bizim qədim
tariximizlə, yəni “Avesta”ilə bağlı olduğunu geniş izah edir. O, qeyd
edir ki, Füzuli də Empedoklda olduğu kimi həmin ünsürlərin bir-
birilə birləşməsini “məhəbbətlə” (“Avesta” dili ilə desək, “xeyirlə”)
və onların ayrılmasını “ədavətlə”, ya “şərlə” izah etməyə çalışır.
Orqanizmin canlılığının ruhdan asılı olduğunu Füzuli də qəbul edir.
Bu məsələni M. S. Abdullayev ətraflı təhlil edir və Füzuli təfəkkürü
ilə istər Aristotel və istərsə də Platonun mövqeləri arasında qarşılıqlı
rabitəni izləyir. Sonra müəllif “Mətlə”ül-e”tiqad” əsərində Füzulinin
aşağıdakı fikrini verir: “Bitki mineraldan inkişafı ilə, heyvan bitkidən
hərəkəti ilə, insan heyvandan əqli və ixtiyarı ilə ... üstündür”.
Müəllifə görə Füzuli qədim yunan fəlsəfəsinə dərindən bələd
olduğu üçün anatomiyanın təkamül prinsipləri haqda belə düzgün
mövqe seçə bilmişdir.
Kitabda göstərilir ki, Füzuli insan orqanizminin vacib orqan-
ları-beyin, ürək, ağciyər, qaraciyər, dalaq və s. orqanlar haqqında
91
“Səhhət və Mərəz” əsərində alleqorik tərzdə ətraflı mülahizələr
verir. Bu əsərdə habelə bədənin ayrı-ayrı hissələri-qarın, böyrək,
baldır və ümumiyyətlə, ətraflar haqqında da danışılır. Beş duyğu
orqanlarının adlarını çəkir və onlara öz münasibətlərini bildirir.
Xarici və daxili duyğulardan söz açır. M. S. Abdullayev bütün bu
məsələləri müasir anatomiya baxımından məharətlə izah edir.
“Səhhət və Mərəz” əsərində anatomiya izləri daha qabarıqdır.
Müəllif göstərir ki, bu əsərdə anatomiya haqqındakı mülahizələr,
daha doğrusu insan orqanizmi və onun ayrı-ayrı orqanları başlıca
olaraq ruh ilə əlaqəli şəkildə verilir. Füzuli “Səhhət və Mərəz”
əsərində orqanizmin adını heç vaxt çəkmir, onu insan adlandırır.
M. S. Abdullayev bu kitabda da Füzulinin ürək haqqındakı
mülahizələrinə toxunur və ona xüsusi yer verir. O göstərir ki, Füzuli
ürəyə çox vacib və lazımi orqan kimi baxır. Ürəkdə iki növ fəaliy-
yət izləyir, bir tərəfdə ümid, fərəh, məhəbbət və digər tərəfdə
ədavət, qorxu və qəm. Əsas cəhət ondadır ki, Füzuli insanı sağlam
görmək istəyir, o, çalışır ki, insanın orqanları norma çərçivəsində
işləsin, yəni fərəh, məhəbbət, kinə və ədavətə üstün gəlsin. Bütün
bu deyilənlərdən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Füzuli tibb elmini,
daha dəqiq desək anatomiyanı bilib və bu haqda müvafiq əsərlə-
rində məlumatlar verib.
Beləliklə, M. S. Abdullayevin”Füzuli təfəkküründə anatomiya
izləri” əsəri tibb elminə hədiyyə olmaqla yanaşı, füzulişünaslığa
təqdim olunmuş qiymətli tədqiqatdır.
2000-ci ildə M. S.Abdullayevin daha bir sanballı monoqra-
fiyası “Qalenizm və Renessans anatomiyasının iztirabları” əsəri işıq
üzü gördü.
Tibb tarixində bu mühüm problem haqqında ilk dəfə M. S.
Abdullayev tədqiqat apardı və tutarlı monoqrafiya qələmə aldı.
Əsərdə yalnız tibb elminin ümumiyyətlə anatomiyanın deyil, onunla
bilavasitə bağlı olan incəsənətin də renessans dövrünə keçdiyi
çətinliklərdən bəhs edir. Yüksək elmi mövqedə və fəlsəfi baxımdan
düzgün təhlil edilən bu kitab giriş və üç fəsildən (Qalen və qa-
Dostları ilə paylaş: |