I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

xurm a  sizin  üm m ətinizdən  Əhməd  adlı  b irinin  qism ətidir. 
Peyğəmbər  ətrafm daıulara  həmin  xurmanı  Kİmin  öz  sahibinə  çatdıra 
biləcəyini  soruşur.  Heç  Kəsin  dinmədiyini  görən  Arslan  Baba  bu  işi 
öhdəsinə  götürür.  Peyğəmbər  xurmanı  Arslan  Babaya  verib  Əhmədi 
nə  zaman,  harada  tapacağını  söyləyir,  təlim-tərbiyəsi  ilə  məşğul 
olmağı  da  ona  həvalə  edir.  Arslan  Baba  Yəsiyə  gəlib  Əhmədi 
uşaqlarla  oynadığı  yerdə  tapır.  Və  özünü  tanıtdıqda  (hələ  xurmadan 
bəhs  etməmiş)  uşaq ona çatacaq əmanəti istəyir.  Arslan  Baba beş  yüz 
il  ağzında  saxladığı  xurm anı  çıxarıb  sahibinə  verir.
Peyğəmbərin  ətrafından  (əshabələrindən)  olan  Arslan  Baba 
təxm inən  bir  il  öz  m üridinin  təlim-tərbiyəsi  ilə  məşqul  olub  (yəni 
ilahi  m issiyasını  həyata  Keçirib)  vəfat  etdİKdən  sonra  Əhməd  Yəsəvi 
bütün  TürKİstanda  məşhurlaşmağa  başlayır.
LaKİn  bundan  əvvəl  onu  şöhrətləndirəcəK  başqa  bir  hadisə  də 
olubm uş...  Qışı  Səmərqənddə  Keçirib  yazda,  yayda  TürKİstan 
dağlarm a  ova  çıxan  Yəsəvi  adlı  hÖKmdar  bir  dəfə  əmr  verir  Kİ, 
idarəsi  altm da  olan  ərazidə  məsKunlaşmış  bütün  dərvişlər  toplaşıb 
ova  gedəndə  onun  yolunu  Kəsən  QaraçuK  dağmm  aradan 
götürülm əsi  üçün  dua  etsinlər.  Dərvişlər  nə  qədər  dua  etsələr  də  bir 
nəticə  hasil  olmur.  HÖKmdar  soruşur 
kİ, 
öİKədə  duaya  qatılmayan 
dərviş  qalıbmı.  Şeyx  İbrahim in  oğlu  Əhmədin  hələ  uşaq  olduğuna 
görə  dəvət  edilmədiyini  deyirlər.  HÖKmdar  Əhmədin  ardmca  adam 
göndərir.
Əhməd  əhvalatı  böyÜK  bacısına  söylədİKdə  o  deyir  Kİ,  atamızın 
vəsiyyəti  var...  Sənin  zühur  məqammm  gəlib-gəlmədiyini  atamızın 
türbəsindəKİ  bağlı  süfrədən  biləcəyİK.  Əğər  o  süfrəni  aça  bilsən, 
deməK  zamanın  gəlib,  dəvəti  qəbul  edə  bilərsən...  Əhməd  atasının 
türbəsindəKİ  bağlı  süfrəni  tapıb  açır,  onu  da  özü  ilə  götürüb  Yəsiyə 
gedir.  Gəlib  görür  Kİ,  dərvişlər  onu  gözləyir.  Süfrəni  açıb  oradanı 
bir  parça  çörəyi  camaat  arasında  elə  bölür  Kİ,  hamıya  lazımi  qədər 
çatır.  Onun  bu  Kəramətini  görənlər  mövqeyinin  ucalığmı  anlayırlar.
Əhməd  atasından  qalmış  xirqəyə  bürünərəK  elə  bir  dua  edir 
kİ, 
birdən-birə  göydən  QaraçuK  dağınm   üzərinə  tÖKÜlən  sel-su  ətrafda 
böyÜK  bir  dərya  yaradır.  Dərvişlərin  səccadələri  su  üzərində 
üzürm üş.  Əhməd  başmı  xirqədən  çıxaran  Kİmi  su  çəKİlir,  günəş 
çıxır.  Və  oradaKilar  baxıb  görürlər 
kİ, 
QaraçuK  dağmdan  bir  nişanə 
də  qalmayıb.
HÖKmdar  Əhməddən  rica  edir  Kİ,  onun  adınm  əbədi  qalması 
üçün  dua  etsin.  Əhməd  höKmdara  "Dünyada  hər  Kİm  bizi  sevərsə, 
qoy  sənin  adm la  yad  eləsin"  deyir.  Və  o  zamandan  başlayaraq  hər
İKİsinin  -həm  hÖKmdarın,  həm  də  onun  adı  Əhməd  Yəsəvi"  olaraq 
yad  olunur.
Əhməd  Yəsəvi  Islam ın  əsaslarını  daha  dərindən  öyrənməK  üçün 
böyÜK  elm-m ədəniyyət  m ərKəzlərindən  olan  Buxaraya  gedib  burada 
dövrün 
m əşhur  sufi  alim i  Şeyx  Y usif  Həm ədanidən  (1048-1140) 
təlim -tərbiyə  alır.  Güm an  ed ilir 
k
İ,  Əhməd  Yəsəvi  1110-cu  ildən 
1140-cı ilə,  yəni böyÜK  m ürşidin  v əfatın a qədər  ona  müridlİK  eləmiş, 
həm  İslam m   əsaslarını,  həm  də  sufiliyin  incəlİKİərini  öyrənərəK  Şeyx 
Yusif  H əm ədaninin  üçüncü  xəlifəsi  mövqeyinə  yÜKSəlmişdi.  Şeyx 
Yusif  Həm ədaninin  v əfatın d an   sonra  onun  yerinə  əvvəl  birinci 
xəlifəsi  Şeyx  A bdullah  B ərni,  sonra  İKİnci  xəlifəsi  Şeyx  Həsən 
ƏndaKİ,  ondan  sonra  isə  (1160-cı  ildə)  üçüncü  xəlifəsi  Əhməd  Yəsəvi 
Keçir.  Lanin  çox  çəKmir 
k
İ, 
öz
  yerini  dördüncü  xəlifə  Şeyx 
Əbdülxaliq  Qucduvaniyə  verib  Yəsiyə  dönür.  Və  TürKÜstamn  geniş 
çöllərində  məsKunlaşmış  xalq  a rasm d a  sü rətlə  m əşhurlaşm ağa 
başlayır.  TürK,  ərəb  və  fa rs  dillərini,  Islam m   əsaslarm ı  dərindən 
bilməsi,  böyÜK 
fəzilət  sahibi  olması,  xalqm   anlayacağı  b ir  dildə 
söylədiyi  hİKm ət-ilahilər  tezlİKİə  "TürKÜstan  m üdrİK İ'nin  admı 
yəsəvilİK  təriq ətin in   yaradıcısı  Kİmi  h ər  yerə  yayır.
R əvayətə  görə,  Əhməd  Yəsəvi  altm ış  üç  yaşm a  çatdıqda 
m üridlərinə  b ir  quyu  qazdırıb  onun  dibində  yalnız  bir  insanm   sığa 
biləcəyi  genişÜKdə  hücrə  d ü zə ltd irir.  Ö m rünün  sonuna  qədər  həmin 
hücrədə  ibadətlə  məşğul  olan  böyÜK  m ürşid  1166-cı  ildə  elə buradaca 
v əfat  edir.
Əhməd  Yəsəvinin  İbrahim   admda  oğlu,  Gövhər  Şahnaz  və 
Gövhər  Xoşnaz  adlarm da 
İkİ 
qızı  olmuş,  oğlu  atasınm   sağlığında 
dünyadan  KÖçmüşdür.
Rəvayətə  görə,  böyÜK  m ürşidin  doxsan  doqquz  min  müridi, 
özünün  həyatda  İKən  təyin  etdiyi  çoxlu  xəlifələri  mövcud  imiş. 
İ!k 
xəlifəsinin  Arslan  Babanm  oğlu  M ansur  A ta,  İKİnci  xəlifəsinin 
Xarəzmli  Səid  Ata,  üçüncü  xəlifəsinin  isə  türıdər  arasmda  çox 
məşhur  Süleyman  HaKİm  A ta  olduğu  göstərilir.
...Rəvayətdə deyilir 
kİ, 
vəfafm dan 
İkİ 
yz  il  sonra  Əhməd  Yəsəvi 
böyÜK  türK  hÖKmdarı  Əmir  Teymurun  yuxusuna  girərəK  ona 
qarşıdaKi  müharibələrdə  zəfər  qazanacağı  barədə  müjdə  verir. 
Düşmənlərini  məğlub  edən  hÖKmdar  Yəsəyə  gəlib  Əhməd  Yəsəvinin 
məzarmı  ziyarət  elədİKdən  sonra  göstəriş  verir  Kİ,  onun  üzərində 
möhtəşəm  bir  türbə  tİKİlsin.  Və  Əmir  Teymurun  tİKdirdiyi  həmin 
türbə  sonralar  dağılsa  da,  türK  hÖKmdarları  tərəfindən  zaman- 
zaman  bərpa  olunmuşdur.

---

Əsl  həyatı,  tərcümeyi-halı  çoxlu  sayda  müqəddəs  rəvayətlər 
içərisində  görünməz  olmuş  Əhməd  Yəsəvinin  türn  dünyasmın  ən 
böyÜK  düşüncə  ərənlərindən  olduğu  tamamilə  şəKsiz-şübhəsizdir  Kİ, 
bunu  "TürKİstan  müdirİKİ"nin  məşhur  -"Divani-HİKmət"i  də  sübut 
edir.  LaKİn  türK  sufiliyinin 
İİk 
mÜKəm-məl  əsərlərindən  biri  (bəlnə 
də,  birincisi)  olan  "Divani-HİKmət"  Əhməd  Yəsəvi  tərəfindən KİassİK 
divan  yaradıcılığı  ənənələrinə  müvafiq  bir  şəKİldə  tərtib  olunmuş 
əsər  deyildir.  MütəfəKKİr  sənətnarın  m üxtəlif  vaxtlarda  (görünür, 
daha  çox  ahıl  yaşlarında)  söylədiyi  təsəvvüf  məzmunlu  şerləri  onun 
m üridləri  bütün  TürKÜstanı  dolaşaraq  oxumuş,  həmin  şerlərə 
zaman-zaman  müəyyən  əlavələr  etmiş, 
İ!k 
müəllifinin  tərcümeyi- 
halından  alınmış  motivlərlə  "Divan"ı  daha da  zənginləşdirmişlər.  Və 
tədqiqatçılar  şübhə  etm irlər 
kİ, 
sonralar  "Divan"a  daxil  olunan 
hİKmətlərin  müəyyən  hissəsi bilavasitə  onun 
İ!k 
müəllifinə  aid  deyil.
"Divani-hİKmət"in  ən  mÜKəmməl  nəşrini  hazırlamış  prof. 
Kamal  Əraslan  göstərir  Kİ,  "Divan"ın  Əhməd  Yəsəvinin  bütün 
hİKmətlərini  əhatə  edən  əsaslı  bir  nüsxəsi  yoxdur.  ƏlimizdəKİ 
nüsxələrin  ən  qədimi 
XVI 
və  ya 
XVII 
əsrə  aiddir.  Müxtəlif 
bölgələrdə  ayrı-ayrı  şəxslər  tərəfindən  toplanıb  yazıya  alınan 
hİKmətlər  b ir  məcmuə  səciyyəsi  daşım aqla  yanaşı,  həmin 
məcmuələrdəKİ  hİKmətlərin  sayı  fərqlidir.  Və  "Divani-hİKmət"  admı 
daşıyan  əlyazmalarındaKİ  şerlərin  çoxu  Əhməd  Yəsəviyə  məxsus  olsa 
da,  Yəsəvi  dərvişlərinə  aid  olanlar  da  vardır.
*  *  *
Bismillah  dip  bəyan  eyləy  hİKmət  aytıp 
Taliblərgə  d ü rr  ü  gühər  saçtım  muna. 
Riyazətni  Katığ  tartıp ,  Kanlar  yutup 
Min  dəftəri-sani  sözin  açtım  muna.
Sözni  aydım,  hər  Kİm  bolsa  dıdartaləb, 
Cannı  canğa  peyvənd  Kİlıp  rəgni  ulab,
Ğ arıb,  faKİr  yetım lərni  KÖnqlin  avlab 
Könqli  b ü tü n   xəlaym dm   Kaçtım  muna.
Kayda  görsənq  Könqli  sınur,  mərhəm  bolğıl, 
Andağ  mazlum  yolda  Kalsa,  həmdəm  bolğıl, 
Ruzi-məhşər  dərgahığa  məhrəm  bolğıl,
Ma  vü  mənlİK  xəlaym dın  Kİçtim  muna.
Ğarıb,  faKİr  yetımlərni  Rəsul  sordı,
Uşol  tü n i  Mirac  çİKİp  dıdar  KÖrdi,
Kaytıp  tüşüp,  ğarıb,  yetim  izləp  yördi, 
Ğariblərni  izin  izləp  tüştim   muna.
Ümmət  bolsanq  ğarıblərgə  tabi  bolğıl,
Ayət,  hadıs  hər  Kİm  aytsa,  sami  bolğıl,
R
izk
 
u
  ru zı  h ə r  nə  birsə,  Kanı  bolğıl,
Kanıc  bolup  şövq  şərabın  içtim  muna.
Mədinəgə  Rəsul  barıp  boldı  ğarıb,
ĞarıblİKdə 
m inət 
tartıp  boldı  habıb,
Cəfa  ta rtıp   YaratKanğa  boldı  Karıb  ,
Ğarib  bolup  aKbələrdin 
aştım 
muna.
Aqil  irsənq  ğarıblərni  KÖnqlin  avla,
M ustafa  dİK  ilni  Kİzip  yetım  Kavla, 
Dünyapərəst  nacinslərdin  boyun  tavla,
Boyun  tavlap  dərya  bolup  taştım  muna.
Işk  babını  Mövlam  açKaç  manqa  tigdi,
TofraK  Kİlıp,  hazır  bol  dip  boynum  igdi, 
Baransıfat  məlamətni 
okİ 
tigdi,
PeyKan  alıp  yürəK  bağrım   tiştim   muna.

---