İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

M o s k v a d a   k cç irilm iş  Ü m u m r u s iy a   m ü s ə l m a n   q u r u l ta y ın d a  
özünı’i  g ö sto rd i.
R u s iy a  
d ö v lo tin in  
o ra z i- f e d e r a tiv  
ə s a s d a  
təşkilinın 
ə le y h in ə   çıxan  D a ğ ıs ta n   m e n ş e v ik i  Ə h m ə d   Salikov  iddia 
e dirdi 
ki, 
b c lə  
q u r u l u ş  
a q r a r  
m ə s ə l ə n in  
holiini 
çə tin lo şd iro co k , 
m ü s o lm a n  
fohlolor 
ü m u m r u s iy a  
sosıal 
q an u n v e riciliy in in   b o h r ə lə r in d ə n   i s tif a d ə   e d ə   bilmoyəcok, 
çünki  ə r a z i - f e d e r a t iv   q u r u l u ş   ş ə r a i t i n d ə   bu  q a n u n v e ric ilik  
m ü x tə lif  r e g io n l a r d a   fə rq li  x a r a k t e r   d a ş ıy a c a q d ır.  O n u n  
t Ə K İ i f  
etdiyi  q ə t n a m o   la y ih ə s in d ə   g ö stə rilird i  ki,  ərazi 
fe d e ra liz m i  m ü s ə l m a n l a r ın  
tam   p a r ç a l a n m a s ı n a   g ətirib 
ç ıx a ra c a q   vo  rrıilli  m osəloni  həll  e t m o y ə c o k d ir .  O n u n  
fikriııco,  fe d e ı a l iz m   prinsipi  R u siy a d a  m ü s ə lm a n la rı  siyasi 
c ə h ə t d o n   p a ı ç a la y a c a q ,  b u n a   göro  do  milli  m əsolonin 
holli  ü m u m i,  b irb aşa ,  b o ra b o r  vo  gizli  seçki 
h ü q u q u  
əsa s ın d a  
m ə rk ə z i 
o r q a n  
- 
m ü s ə lm a n  
m illi-m ədəni 
p a r la m e n ti  y a r a t m a q l a   m ü so lm a n   m illi-m odəni  m uxtariy- 
yəti  f o r m a s ın d a   h o y a ta   k e ç irilm ə lid ir.26
Ə razi  m uxtariy y əti  b lo k u n d a n   ə sa s  m ə ’ruzəçi  M .R ə - 
sulzado  idi.  O,  b e lə   h esa b   e dirdi  ki,  v a h id   ü m u m ru siy a 
to şkila tının  y a r a d ılm a s ın a   m a n e   olan   m ə d ə n i   m uxtariyyət 
p r o q r a m ı  tü rk   x a lq la r ın ın   y ü k sə lə n   milli  ö z ü n ü d ə r k e t m ə  
şü u ru n a   odalətli  şək ild o   ca vab  v e r ə   bilm əz.  "Sual  olunur: 
millət 
n o d ir? 
M o n  
o m in ə m  
ki,  m illotin 
ən 
m ühiim  
xüsusiyyotlori 
dil 
v ə  
tarixi 
o l a q ə lə rd ə n , 
a d ə t  
vo 
o n ’onolorin  ü m u m iliyindon  ibarotdir.  B ə ’zən  d e y irlə r  ki, 
İslam  m illotin  to c o s s ü m ü d ü r,  çünki  t ü r k - t a t a r d a n   milloti 
so ru ş d u q d a   o,  "mon  m üso lm a n am "  -  deyo  ca v a b   vcrir. 
Lakin  bu,  sohv  baxışdır.  X ris tia n   milləti  yoxdur  v ə   eləcə 
do  İslam   milloti  m övcud  deyildir.  Bu  böyük  m ü səlm an  
evində 
tü rk lo r 
vo 
ə r ə b l ə r  
üçün 
ayrı-ayrı 
o ta q la r 
olm alıdır."27
271  səso  qarşı  446  səs  üstünlüyü  ilo  q u ru lta y   q ə r a ra  
aldı  ki,  m illi-ə razi-fed erativ   osasda  d e m o k r a t ik   respublika 
Rusiya  dövlət  q u r u l u ş u n u n   m üsolm an  xalqlarının  m ona- 
feyini  ta m   to ’min  e d o n   ən  yaxşı  dövlət  form asıdır.
M oskva  g ö rü ş ü n d o n   so n ra  m ü s av atç ılar  artıq   "Ədomi 
morkoziyyot"lo  birloşm ok  məsolosini  açıq  şəkildo  iroli 
sürürdülor,  çünki  o n la rın   i d a r ə   fo rm a sın a  baxışları  üm um i
idi, 
hor 
iki 
partiya 
pro q ram la rın ın  
qalan 
maddolori 
d e m ə k   o la r  ki,  fə rq lə n m ird i.  Birloşmo  1917-ci  il  iyulun
3-də  baş  v e r d i.28
Yeni 
p a rtiy a  
"T ürk 
Ə dəm i-m ərkəziyyət 
M üsavat 
partiyası"  ad lan d ı.  P artiyanı  əm okçi  kütloloro,  homçinin 
Rusiyanın  tü rk   və  digor  m üsəlm an  xalqlarının  s ə’ylərinə 
əsa sla nan 
d e m o k r a t ik  
partiya  e ’Ian 
ed ə n  
b əyannam ə 
birləşm ənin  əsasını  təşkil  etd i.29
Birloşmo  n ətico sin d o   "Müsavat"  partiyası  1917-ci  ilin 
yayında 
A z o rb a y c a n ın  
ictimai-siyasi 
həyatının 
bütün 
sa h ə lə rin d ə   böyük  n üfuz u  olan  qüdrotli  siyasi  qüvvəyə 
çevrildi. 
P artiya 
A z ərb ay c an  
xalqının 
milli-azadhq 
h ə r ə k a tı  id eyala rının  daşıyıcısı  oldu.
1917-ci 
ilin  yayı  vo  payızında  R usiyada  kütlolərin 
genişlənən 
güclü  *  inqilabi 
h ə r ə k a tı 
C ənubi 
Q afqaz 
bölgəsində  vəziyyətə  t ə ’sir  gö stərm əy ə  bilməzdi.  A zər- 
baycanda  inqilabi  h ə r ə k a t   üçün  siniflərin  və  partiyaların 
doqiq 
m övqelori, 
p a rtiya -təşkila t 
qruplarının 
müxtolif 
istiqam ətli  h ə r ə k o tlə ri  səciyyəvi  x a ra k te r  aldı.  Müxtolif 
nəzəriyyəlor,  r ə q a b ə t  
ap a ran  
siyasi 
qüvvolorin 
siyasi, 
in telle k tu al 
və 
fə rd i 
im kanları 
sınaqdan 
keçirdi. 
Bolşeviklorlə  m enşeviklor  a ra s ın d a   siyasi  mübarizo  daha 
da  kəskinləşdi.  E ser-m en şev ik   bloku  kütloləri  öz  tə rə fin ə  
ç ə k m ə k   ü çün  qətiyyətli  m übarizə  aparır,  öz  baxışlarını 
fəal  şəkildə  tobliğ  edirdi.
1917-ci 
ilin  yayında 
bütün 
ciddi 
məsələlorin 
holli 
zam anı  d a ş n a k la rın   d a   tez-tez  qoşulduğu  eser-m enşevik 
birliyi  özünü  açıq  göstorirdi.  Çox  halda  bolşeviklor  tocrid 
o lu n u rd u la r.  R S D F P   Bakı  toşkilatının  qəti  parçalanm a- 
sının  da  əhəm iyyəti  az  deyildi.
1917-ci 
il 
iyulun 
26-da 
P e tro q ra d d a  
bolşeviklor 
partiyasının  V I  qurultayı  öz  işino  başladı.  Q urultayda 
Bakı  bolşevik  toşkilatını  tomsil  edon  P .C aparidzc  vo 
A .B .Y u sifza d ə30  A z ərbayc anda,  o  cümlodon  Bakıda  siyasi 
qüvvəlor 
nisbətinin 
real 
voziyyotini 
göstərm odilər. 
P.C aparidze 
B akının 
tim salında 
sübut 
edirdi 
ki, 
bolşeviklərin  həy a ta  keçirdiyi  siyasət  kütlələrin  inqilabi- 
ləşməsini  t ə ’min  edir,  halbuki  Bakı  əhalisinin  ohval-ru-

---