Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

qata illüvial – karbonat qatı kimi baxır və onu B
k
 indeksilə
işarə edirlər. Profilin aşağı hissəsinin strukturası adətən
prizmaşəkillidir.
Qaratorpaq   zonasının   şimal   kənarlarında,
yuyulmuş   qaratorpaqlar  inkişaf   etmişdir.   Bu   növ
müxtəlifliyi   tipik   qara   torpaqdan   adətən   karbon   qatının
daha aşağıda yerləşməsi ilə fərqlənir. Həm də B qatının
aşağı   hissəsi   və   C   qatının   yuxarı   hissəsinin   karbonat
qatları arasında bir qat yerləşir ki, oradan karbonatlar elə
bil   yuyulan   kimi   görünür   (buna   görə   də   həmin   növ
müxtəlifliyinə yuyulmuş adı verilir).
Qaratorpaq  zonasının  şimal  hissəsində yuyulmuş
qara torpaqlardan başqa podzollaşmış qara torpaqlar da
ayrılır   ki,   onlar   boz-meşə   torpaqlarına   yaxın   olan,   bəzi
əlamətlərə   malikdirlər;   humus   qatının   aşağı   hissəsində
silisium   oksidinin   zəif   ləkəsi,   B   qatının   narın   dispersli
hissəciklərin zəif yuyulması nəticəsində gipsləşmənin baş
verməsi   belə   əlamətlərdəndir.   Güman   edilir   ki,
podzollaşmış   qara   torpaqlar   bozqır   şəraitində   meşə
altında əmələ gəlmişdir (şəkil 15.3).
78

---

Şəkil 15.3. Qaratorpaqların bəzi yarımtiplərinin quruluş profilləri:
a-yuyulmuş qaratorpaq; b-qalın qaratorpaq; c-adi qaratorpaq; d-
cənub qaratorpağı; e-mitselli cənub(Ön Qafqaz) qaratorpağı; f-
dərin   donan   yuyulmuş   qaratorpaq.   Yenitörəmələr:     1   –
karbonatlı; 2 - gipsli
Tipik   qara   torpaqlardan   cənuba   doğru  adi   və
cənub   qara   torpaqları  yayılmışdır.   Adi   qara   torpaqlar
üçün   humus   qatının   az   qalınlığı   (40   sm-ə   yaxın)
səciyyəvidir, keçid qatının qalınlığı da təxminən belədir.
Karbonat   60   sm   dərinlikdə   yerləşir.   Cənub   qara
79

---

torpaqlarda humus qatının qalınlığı 25 sm-ə qədər azalır,
B   qatı   isə   karbonatlarla   zəngindir.   B   qatının   aşağı
sərhəddində çox vaxt xırda gips yenitörəmələri olur.Daha
isti və rütubətli iqlimə malik Moldaviya və Ön Qafqazda
qaratorpaqlar daha qalın humus qatına malikdir. Karbonat
yenitörəmələri arasında yalançı – mitsellər üstünlük təşkil
edir,   bununla   belə   karbonatların   yuxarı   sərhəddi   səthə
yaxın   yerləşir.   Gipsli   yenitörəmələr   yoxdur.   Bu
qaratorpaqları mitselli-karbonatlı adlandırırlar.
Qərbi   və   Orta   Sibir   qaratorpaqları   üçün   humus
qatının   az   qalınlığı   və   humusun   dərinə   axıntısı   (dilləri)
səciyyəvidir.   Bu   vəziyyəti   qış   donuşluğu   nəticəsində
torpağın   çatlaması   ilə   əlaqələndirirlər.   Buna   görə   Sibir
qaratorpaqlarını   dərin   donan   qaratorpaqlar   adlandırırlar.
Baykalarxası     qaratorpaqlar   kiçik   qalınlığa   və   zəif
karbonat birləşmələrinə malikdir.
15.4. Qaratorpaqların genetik xüsusiyyətləri və
təsnifatı
Tipik   qaratorpaqların   genetik   qatlarının   kimyəvi
analiz nəticələrini nəzərdən keçirsək, görərik ki, müxtəlif
genetik   qatlarda   müxtəlif   komponentlərin   miqdarı   sabit
qalmayaraq, torpağın profili boyu dəyişilir.
Çoxlu miqdarda humus toplanması qaratorpaqların
səciyyəvi   xüsusiyyətidir.   Bu,   mühüm   dərəcədə   bozqır
landşaftlarına   bioloji   dövranın   xüsusiyyəti   ilə   müəyyən
edilir.
L.E.Rodin və N.İ.Bezileviçin məlumatlarına əsasən
(1965)  bozqır   bitki  qruplarında  biokütlənin  miqdarı  100-
80

---

300   s/h   bərabərdir;   bunun   da   70-80%-i   bitkilərin   kök
hissələrinin   payına   düşür.   Təxminən,   biokütlənin   yarısı
hər   il   parçalanır   və   məhv   olur.  Nəticədə,   subboreal   və
boreal meşələrdə, bozqırlara nisbətən biokütlənin miqdarı
10 dəfə və daha artıq olmasına baxmayaraq, qaratorpaq
zonasında,   mülayim   qurşağın   meşə   zonasına   nisbətən,
hər   il   torpağa   xeyli   çox   üzvi   maddələr   daxil   olur.   Bitki
qalıqlarının   bir   hissəsi   bozqır   keçəsi   şəklində   torpağın
səthində   (60-120kq)   qalır.   Bu,   qış   donuşluğu   və   yay
quraqlığı dövrlərində mikrobioloji fəaliyyətin zəifləməsi ilə
əlaqədardır.   Ot   bitkiləri   tərkibində   azotun   və   kül
elementlərinin,   xüsusilə   kalsium   və   silisiumun   yüksək
miqdarı   ilə   səciyyələnirlər.   Torpaqəmələgətirən
süxurlarda kalsiumun miqdarı çoxdur, bu elementin bozqır
bitkiləri tərkibində yüksək miqdarı, ola bilsin ki, təkamül
prosesində həmin bitkilərin qazandığı xassədir.
Meşə   torpaqlarına   nisbətən,   bozqır   torpaqlarında
mikroorqanizmlərin   miqdarı   çoxdur.   Qaratorpaqların   bir
qramında onların miqdarı 3-4 mlrd-dır, bəzi rayonlarda isə
xeyli   çoxdur.   Mikrofloranın   tərkibində   bakterlər   və
aktinomitsetlər üstünlük  təşkil edir,  göbələklər isə  meşə
torpaqlarına nisbətən xeyli azdır.
Belə   şəraitdə   üzvi   maddələrin   parçalanması,
kalsiumla   möhkəm   birləşmiş   yüksəkmolekullu   humin
turşularının   əmələgəlməsinə   səbəb   olur.   Humus
birləşmələri,   torpaq   hissəciklərinin   möhkəm
aqreqatlaşmasına  səbəb  olan  hellər  (gellər)  şəklindədir.
Qaratorpaqlarda   sərbəst   halda   kəskin   təsiredici
fulvoturşular yoxdur. Hər il xeyli miqdarda daxil olan bitki
qalıqları və humus birləşmələrinin xarakteri qaratorpaqda
81

---

olduqca   çoxlu   miqdarda   humusun   toplanmasını   təmin
edir. Qaratorpaqlarda humusun miqdarı 3-4-dən 14-16%-
ə   qədər   və   daha   çoxdur.  Torpaq   profili   boyu   humusun
ehtiyatı çox böyükdür, 300-400-dən 600-700 t/h qədərdir.
Yağıntıların   nisbətən   az   olması   və   humus
birləşmələrinin   nisbətən   zəif   mütəhərrikliyi   profil   boyu
humusun   çox   yavaş   azalmasına   səbəb   olur.   Bu,   qara
torpaqların gözəl xüsusiyyətidir və humusun miqdarından
asılı olamayaraq bütün   yarımtiplərdə özünü göstərir (3-
cü cədvəl).
Qaratorpaqların   yumayan   su   rejimi   və   bioloji
rejimin   xüsusiyyəti   torpaq   profili   boyu   bəzi   kimyəvi
birləşmələrin   paylanmasına   təsir   göstərir.   Bu,   birinci
növbədə karbonatlara aiddir, qaratorpaqların profili boyu
onların   paylanması   gözlə   görünür   və   onu   morfoloji
əlamətlərin təsiri zamanı müşahidə etmək olur.
Qaratorpaqların   profili   boyu   karbonatların
paylanmasını aşağıdakı kimi aydınlaşdırmaq olar. Bozqır
zonasında   karbonatların   həll   olması   torpaq   havasında
karbon   qazının   miqdarı   və   suyun   mövcud   olması   ilə
müəyyən   edilir.   Qışda   bioloji   proseslərin   zəifləməsi
üzündən     karbon   qazının   miqdarı   çox   aşağı   düşür.
Deməli, torpağın maksimum rütubətləndiyi dövrdə (erkən
yazda)   aşağı   enən   su   axını   karbonatların   yalnız   bir
hissəsini yuyur. 
Cədvəl 15.1. Qaratorpaqların profili boyu humusun paylanması
(Torpağın quru çəkisinə görə %-lə)
Tipik qara torpaq (Tambov
vilayəti)
Cənub qara torpaq (Pavlodar
vilayəti)
Torpagın genetik
Humusun
Torpagın genetik
Humusun
82

---