İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
74 74 müəyyənləşdirən məsələləri həll etməli olacaqlar. Məhz buna görə də ziyalılar təxirəsalmadan bu məsələlər üzərində düşünməli, onları hərtərəfli, ağılla götür-qoy etməli, heç bir sentimental və ya nəzəri ideologiyaya uymamalıdırlar» [106, 45]. Ağaoğlunun fikrincə, türk ziyalıları Qafqazda çoxluq təşkil edən bir millətin üzvləri olduqlarına görə, mövcud olan rəsmi dövlət orqanları və başqa təşkilatları, eyni zamanda diyarın özünü hərtərəfli öyrənməlidirlər. Əgər bu baş verərsə, onda türklər Qafqazın ən sanballı milləti kimi diyarın həyatında onun sayına və mövqeyinə uyğun yer tuta biləcək və indiyə qədər olduğu kimi kənarda qalmayacaqlar [106, 45]. Eyni zamanda, Ağaoğlu hesab edirdi ki, türkçülük hissinin güclənməsi farslaşdırma və ruslaşdırma siyasəti qarşısında mühüm siyasi faktordur. Bu baxımdan Y.Akçuraoğlu- nun təbrincə desək, ruslaşdırmaya, farslaşdırmaya qarşı dayanmaq, məzhəb ayrılığına son qoyaraq düşmənlərinə fürsət verməmək baxımından Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və Ə.Topçubaşı Qafqaz türklüyündə birliyin yaranmasına çalışmışlar [22, 228]. Ona görə də Ə.Ağaoğlu nə qədər «İslam milləçiliyi»ndən çıxış etsə də, Azərbaycan türklərinin oyanması baxımından gördüyü milli işləri, xüsusilə «Difai»nin lideri kimi apardığı mübarizə onu islamçılığın ideoloqu ilə yanaşı, türkçü adlandırmağa layiq edir. Tanınmış alim T.Svyatoçovski yazır: «Tatar-erməni mübaribəsi nəticəsində meydana gələn «Difai» özünün əsasən antirus fəaliyyəti ilə Şamil dövründən bu yana təşkilatlanmış heç bir müqavimətlə üzləşməyən çar rejiminə uzun illər boyu mütilik tabeçilyə zərbə endirmiş oldu» [260, 101]. Ə.Ağaoğlunun millət və millətçilklə bağlı mülahizələri «Bizim millətçilər» («Kaspi»), «Millət və millətçilik» www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 75
(«Tərəqqi») məqalələrində də öz əksini tapmışdır. «Millət və millətçilik» silsilə məqalələrində o, yazırdı: «Kamali əminiyyət və iftixar ilə deyə biləriz: Rusiya müsəlmanları arasında milliyyət və ittihadi-islam məsələlərini qalxızanların birisi də biz özümüzük» [10]. O qeyd edirdi ki, artıq türk xalqlarını millətlərin inkişafının ən parlaq mərhələsini təşkil edən millətçilik deyilən dövrə çatdırmaq uğrunda mübarizə aparmaq lazımdır [10]. Bəşərin tarixi təkamülündə dindən sonra millətçiliyi insan ruhunun ikinci növü adlandıran Ağaoğluna görə, birincisi cəmiyyətin, millətin ilkin, əbədi halı, ikincisi isə bəşəri təkamülün vacib əlaməti, xassəsi, hətta onun inkişafının «sehrkar halı»dır: «Nasionalizm dövrəsi bir millətin əmrində həmin mayənin xəmiriyyəyə təsir edib, onun qıcqırması kimidir. Nasionalizm dövründə millət özünə gəlir, özünü tanıyır, onun cümlə üzvləri cabəca olub, millətin vücudu, bədəni qəribə bir mətanət, bir mükəmməlliyət kəsb ediyor» [10]. Qeyd edək ki, 1910-1918-ci illərdə Ə.Ağaoğlu Türkiyədə olarkən, xüsusilə «Türk Yurd»unda «Türk aləmi» sislsilə yazıları ilə islamçılıqla türkçülüyün bütövlüyü məsələ- sinə daha çox diqqət ayırmışdır. Onun fikrincə, islamiyyət cərəyanının tərəfdarları bilməlidirlər ki, qövmiyyət (milliyyət) cərəyanı da ictimaiyyət arasında nüfuza malikdir: «İslamiyyət faili müxtəlif millətlərdən təşəkkül etdiyi üçün pək təbiidir ki, vahid külli qüvvət, səlahiyyət və mədəniyyət, onu təşkil etməkdə olan əza və əqvamın qüvvət və mətanəti ilə mütə- nasibdir. İslam millətləri nə qədər güclü və mətin olursa, islamiyyətin heyəti-ümumiyyəsi də eyni nisbətdə qüvvət və mətanət kəsb edir. Milliyyətə xidmət etmək filhəqiqə islamiy- yətə də xidmət etmək deməkdir» [234, 198-199]. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
76 76 Bununla
da, Ağaoğlu türkçülüyü islamçılığa, islamçılığı isə türkçülüyə qarşı qoyanlara öz etirazını bildirmişdir. O hesab edirdi ki, islamçılığı gücləndirən ən önəmli amil milliyyət, yəni türklükdür. Əgər onlar bir-birinə qarşı qoyularsa hər ikisi süquta uğrayacaqdır. Bu mənada Ağaoğlu islamçılığın güclü olması üçün, milliyyətin də güclü olması fikrini müdafiə etmişdir. Ancaq burada önəmli bir məqam vardır ki, Ağaoğlu daima islam-türk birliyinin tərəfdarı olmuşdur. Yaxud da, o, ən azı mənəvi-ideoloji baxımdan belə bir birliyin olmasının zəruriliyinə inanmışdır. Görünür, bu səbəbdəndir ki, Ağaoğlu İslam-Türk birliyindən çıxış edərək etnik türkçülüyü, yəni ayrı-ayrı türk dövlətlərinin yaranması ideyasına bir o qədər də rəğbət göstərməmişdir. Bu baxımdan bəzi tədqiqaçılar (A.Balayev və b.) hesab edirlər ki, 1918-ci ildə Qafqaz İslam ordusunun tərkibində Azərbaycana gələn Ə.Ağaoğlu Nuru paşanın «siyasi müşaviri» kimi İslam-Türk birliyi ideyasına uyğun olaraq, müstəqil Türk dövlətlərinin yaranmasının əleyhinə çıxmış, hətta, Azərbaycanın Türkiyəyə birləşməsini tələb edən «ilahaqçılar»ın əsas ideoloqlarından biri olmuşdur [51, 117- 118]. Vaxtilə M.B.Məmmədzadə də yazırdı ki, Nuru paşanın səlahiyyətli «siyasi müşaviri» Ağaoğlu onunla danışıqlar aparmağa gələn Milli
Şuranın nümayəndələrinə (M.Ə.Rəsulzadə, F.Xoyski və M.H.Hacınski) xalqın onları istəmədiyini, bu səbədən onların hökumətinə qarşı xalq üsyan edəcəyi təqdirdə tərəfsiz qalacaqlarını bildirmişdi. Ə.Ağaoğlu siyasi böhrandan çıxış yolu kimi təklif etmişdir ki, Milli Şura ləğv olunsun və Nuru paşanın özü bir hökumət qursun. Ancaq Milli Şura nümayəndələrinin onun bu fikirlərinə etiraz etməsindən sonra Ə.Ağaoğlu razılaşmışdır ki, Milli Şura yeni
Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|