İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- birinci xəttin
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
92 92 liberalizm, liberal-demokratizm, sosial-demokratizm (marksizm) olmuşdursa, indi daha çox modernəlşmə, vətəndaş cəmiyyəti göstərilir. Fikrimizcə, «müasirləşmək» anlayışına bağlı qeyri-müəy- yənliyə son qoymaq üçün, iki vacib məsələyə aydınlıq gətirilmə- lidir. Birincisi, adətən «müasirlik» dedikdə, ona sinonim kimi avropalaşmaq, qərbləşmək anlayışlarından da istifadə olunur. Buradan belə nəticə çıxır ki, «müasirlik» ideyası yalnız avropalaşmaq, qərbləşmək, yəni Avropa və yaxud da Qərb mədəniyyətinə yiyələnmək anlayışı ilə bağlı olmuşdur. Bu zaman
tədqiqatçılar fikirlərini əsaslandırmaq üçün
Ə.Hüseynzadə, Z.Gökalp tərəfindən irəli
sürülən «avropalaşmaq», «qərb mədəniyyətindənəm» istilahlarını nümunə gətirirlər. Halbuki onlar «avropalaşmaq», «qərb mədəniyyətindənəm» dedikdə, Qərbin-Avropanın bütün dəyər- lərini olduğu kimi qəbul etməyi, yaxud da avropalıların hər hansı bir cərəyanını müsəlman-türk dünyasına tətbiq etmək niyyəti güdməmişlər. Sadəcə, burada söhbət milli və dini dəyərlərə zidd olmayan, Qərbin-Avropanın qabaqcıl mədəniyyətinə yiyələnməkdən gedir. Bu mənada, Ə.Hüseynzadənin türk xalqlarına çatdırmaq istədiyi başlıca fikir ondan ibarət idi ki, Qərb mədəniyyətini mənimsəmək heç də müsəlmanların, türklərin avropalaşması, avropalıları təqlid etməsi anlamına gəlməməlidir: «Türkün irtidad edib firəngləşməsi, firənglərin ya mürtədlərin tərəqqisi deməkdir, yoxsa türk, ya müsəlman tərəqqisi demək deyildir!» [109, 35]. İkincisi, «müasirlik» dedikdə, adətən Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağının rənglərindən birini, yəni qırmızı bo- yanın mövcudluğunu göstərirlər. Fikrimizcə, bayrağımızdakı qırmızı boyanın sırf «avropalaşmaq» yozulması da www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 93
mübahisəlidir. Bəzilərinə görə, əgər Ə.Hüseynzadənin ideya xətlərindən biri «avropalaşmaq» olub, sonralar avropalaşmaq müasirlik kimi yozulmuşdursa, belə çıxır ki, qırımızı boya ancaq avropalaşmağa, qərbləşməyə işarədir. Xüsusilə, bu gün Azərbay- can Respublikasının bayrağının rənglərindən birinin «müasirlik» kimi yozulması, «müasirlik» dedikdə isə, yalnız avropalaşmanın və qərb mədəniyyətinin mənimsənilməsinin başa düşülməsi, bu məsələnin daha da mürəkkəbləşməsinə səbəb olmuşdur. Şübhəsiz, müasirləşməyin Azərbaycan xalqının milli ideya xətlərindən birinə çevrilməsində Qərb liberalizmi və demokratiyası ilə tanışlıq mühüm rol oynamışdır. Belə ki, 19-cu əsrin əvvəllərində çar Rusiyasının müstəmləkəsi altında yaşamağa məcbur edilən şimali Azərbaycan türkləri Türk-İslam mədəniyyəti ilə yanaşı, ilk növbədə Rusiya mədəniyyəti, onun vasitəsilə Avropa-Qərb mədəniyyətinin də təsirinə məruz qalmağa başlamışdı. 7-ci əsrdən etibarən İslam-Türk mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi onun tərəqqisi ilə tərəqqi, tənəzzülü ilə tənəzzül edən şimali Azərbaycan xalqı bu dövrdən etibarən istər-istəməz ikili mədəniyyətin: Türk-İslam və Rus- Qərb-Xristian mədəniyyətinin təsiri altına düşdü. Beləliklə, Qərb dünyasında baş verən siyasi, iqtisadi, fəlsəfi, mədəni yeniliklərlə yaxından tanış olan Azərbaycan mütəfəkkirləri bununla da, Türk-İslam mədəniyyətinə yenidən baxıb onu təftiş etməklə üzləşdilər. Bu isə,
istər-istəməz Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin dünyagörüşündə bir tərəfdən ziddiyyətlərə yol açsa da, digər tərəfdən milli ideyanın əsas xətlərindən birinin – yeniləşməyin, müasirləşməyin yaranmasına səbəb oldu. Müasirləşmək xəttinin meydana çıxmasında isə ilk növbədə, Rus-Qərb-Xristian mədəniyyəti ilə İslam-Türk-Şərq mədəniyyəti, xüsusilə İslam dini arasında aparılan müqayisələr
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
94 94 mühüm rol oynamışdır. Belə ki, hələ XIX əsrdən etibarən Azərbaycan mütəfəkkirlərinin bəziləri radikal
şəkildə (M.F.Axundzadə və b.), digərləri (A.A.Bakıxanov, H.Zərdabi və b.) isə yumşaq formada müsəlman xalqlarının geridə qalmasının əsas səbəbini mühafizəkar milli adət-ənənələrdə və dini mahiyyətdən irəli gəldiyi iddia olunan xurafat və mövhumatda axtarmağa başladılar. Bununla
da, Azərbaycanda müasirləşməyə-yeniləşməyə münasibətdə iki xətt özünü büruzə vermişdir: 1)
mədəniyyəti arasında sonuncunun üstünlüyünün sax- lanılması şərti ilə, oxşar nöqtələrin tapılması; 2)
Türk-İslam-Şərq mədəniyyətinin onun içində
əridilməsi. Azərbaycanda müasirləşməyə münasibətdə birinci xəttin ilk nümayəndəsi A.A.Bakıxanov olmuşdur. Daha sonra H.Zərda- bi, müəyyən qədər S.Ə.Şirvani onun yolunu davam etdirmişdir. Məsələn, Zərdabi dini dəyərlərə toxunmadan zəmanə ilə ayaqlaşmağı, əks təqdirdə gerilik və inkişaf arasında qalan bir millətin bu savaşdan məğlub çıxacağını az qala hər bir məqaləsində anlatmışdır. Zərdabi və onun banisi olduğu «Əkinçi» qəzeti dini və dünyəvi elmlərdən hansının vacib olmasını gündəmə gətirməkldə müasirləşmək adına yeni bir yol cızmışlar. Zərdabi və onun tərəfdarları M.F.Axundzadədən fərqli olaraq müasirləşməyi İslam dininin tamamilə aradan qaldırılması kimi deyil, dini-əxlaqi dəyərləri inkar etmədən dünyada var olmağın əsas ideyalarından biri kimi görmüşlər. XX əsrin əvvəllərində müasirləşməyə münasibətdə türk- isdam mövqeyindən çıxış edənlər Hüseynzadə, Ağaoğlu, Rəsul- Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|