www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
161
düşünüş sistemindən qurtularaq milli kültür sisteminə doğru
böyük bir devrim yapır. Milliyyət, türklük davası istəyilə
yaradılan qəzetlərdən («Açıq söz») başqa milliyyət prinsipi,
türk birliyi ideyası ilə qurulan siyasi bir partiya yaranır: Türk
Federalist Müsavat Xalq Partiyası. «Açıq söz»lə «Müsavat
Partiyası»nın siyasi bir ideologiya kimi düşüncələrə yeritdiyi
türkçülük 1917-ci il devrimindən sonra gələn illərin
ürünüdür» [189, 54].
Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, türkçülük ideyası
Türkiyədən Azərbaycana ixrac olunmuşdur. Yuxarıda da
dəfələrlə qeyd etdiyimiz kimi, türkçülük bütün türk ölkələrin-
də, o cümlədən Azərbaycan və Türkiyədə eyni zamanda
yaranmış
və
inkişaf
etmişdir.
Hətta,
yeni
dövr
tədqiqatçılarından Yaşar Qarayev, Aydın Balayev, Rasim
Mirzə və başqaları qeyd edirlər ki, türkçülük şüuru öncə çar
Rusiyasının türk xalqları arasında yaranmış, siyasi
türkçülüyün əsasların isə «Həyat» və «Füyuzat»da
Azərbaycan türklərindən Ə.Hüseynzadə işləyib hazırlamışdır
[127, 363-364; 51, 17-18; 158, 33]. Y.Qarayev yazır:
«Azərbaycanda milli bir ideologiya səviyyəsində türkçülüyün
ilk dəfə hərəkətə gəldiyi qatarın sükanı arxasında hamıdan
əvvəl
Əli
bəyi
görürük»
[127,
276].
Türkiyə
tədqiqatçılarından M.Ertuğrul Düzdağ da hesab edir ki,
Osmanlı dönəmində türkçülük cərəyanının yaranmasında «çar
Rusiyası idarəsindəki Türk diyarlarından gəlmiş fikir və
hərəkat adamlarının təsiri olmuşdu» [237, 18].
1910-cu illərdə Türkiyədə mövcud olan milli
cərəyanların kökünün eyni zamanda, çar Rusiyası, o cümlədən
Azərbaycanla bağlı olmasını vaxtilə M.Ə.Rəsulzadə,
Z.Gökalp, Y.Akçuraoğlu, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu və
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
162
162
başqaları da dəfələrlə qeyd etmişlər. Məsələn, Y.Akçura-
oğluna görə, Ə.Hüseynzadə müsəlman türkləri arasında ilk
turançı, ilk panturançı hesab olunurdu [22, 174, 205]. Eyni
müddəanı Ə.Cəfəroğlu da irəli sürərək yazırdı ki, Hüseynzadə
türkləşmək, avropalaşmaq və islamlaşmaq üçlü məramı ilə
milli istiqlalın fikri mücadiləsinin «Ana Yasası»nı meydana
qoymuşdur [87
a
, XIII]. M.Ə.Rəsulzadə isə bu məsələni bir
qədər də dəqiqləşdirərək yazırdı: ««Füyuzat» jurnalı «Türk
Yurdu»nda olduğu kimi aydın, ardıcıllıqla olmasa da
türkçülük konusunu daha öncə işə salmış, hətta mərhum Ziya
bəyin
son
çağlarda
«Türk
millətindənəm,
islam
ümmətindənəm, qərb mədəniyyətindənəm» çağırışı ilə göstər-
diyi anlamı Əli bəy Hüseynzadə «Türk qanlı, islam imanlı və
firəng geyimli olaq» formulu ilə açıqlamışdı. Azərbaycan
mətbuatının, eləcə sonrakı ədəbiyyatının şüurlu metodik bir
biçimdə milli türk ideologiyasını işə salmaq düşüncəsi isə I
Dünya savaşı öncəsində, illərində daha çox gəlişmişdir» [189,
48]. Onun fikrincə, beləliklə, balkan və dünya müharibələri
dövrü türk milli ideyasının inkişafında dönüş nöqtəsi olmuşdu
[179, 49].
M.B.Məmmədzadə də qeyd edir ki, Azərbaycan milli
hərəkatının kamilləşməsində, Azərbaycan ictimaiyyətinin
şüurlanmasında «Füyuzat» jurnalı və onun əsas yazarı
Ə.Hüseynzadə müstəsna rol oynamışdı [154, 47]. Belə ki,
mədəni millətçiliyin sonrakı forması Hüseynzadə tərəfindən
«türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq» kimi bir prinsip
halına gətirilmiş, daha sonra «Müsavat»ın başlıca şüarı və
milli Azərbaycan bayrağının əsasını təşkil etmişdir: «Beləlik-
lə, türk milli hərəkatı gərək geniş mənası ilə, gərəksə də Azər-
baycan ölçüsündə XX əsrin əvvəllərinə doğru şəkillənməyə
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
163
başlamışdır. XX əsrin əvvəlləri türklüyün milliyyət dövründən
millət dövrünə keçdiyi bir dövrdür» [154, 22].
Göründüyü kimi, 1910-1920-ci illərin özünəməxsus
xüsusiyyətlərdən biri, bəlkə də birincisi milli sosial-
demokratların, milli liberalların, milli islamçıların və başqa
milli ziyalıların öncə «türkçülük», daha sonra onun konkret
ifadəsi olan «Azərbaycan milli-türk ideyası» ətrafında
toplanmaları, ən azı bu ideyaya rəğbət bəsləmələri olmuşdu.
Bu dövrdə siyasi-ideoloji mübarizə isə əsasən, milli-
demokratik cərəyanla (Azərbaycan türkçülüyü tərəfdarları ilə)
mühafizəkar «ittihadçılıq» və marksizm (bolşevizm,
menşevizm və b.) təlimləri arasında getmişdi.
Bu dövrdə Azərbaycan milli ideyasının yaranmasında
M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli, M.Hadi, Y.V.Çəmənzəminli,
A.K.Kazımzadə, Ü.Hacıbəyli və başqaları mühüm rol
oynamışlar. Ən önəmlisi odur ki, onlar özlərindən əvvəlki
islamçılar, türkçülər və milli liberallardan fərqli olaraq, daha
konkret və milli xətt seçərək Azərbaycan türkçülüyünü və
istiqlalçılığını hədəfləmişdilər.
Milli İstiqlal ideyasının formalaşması iki istiqamətdə: 1)
romantik ədəbiyyatda; 2) siyasi-ideoloji ədəbiyyatda öz əksini
tapmışdır.
Bizcə, ilk dövrlərdə Azərbaycanın milli istiqlalı ideyası
romantik ədəbiyyatda - Azərbaycan romantizmində öz əksini
tapmışdır. Bu mənada, Məhəmməd Hadi ilk dəfə şeirdə
Azərbaycan türk millətinin istiqlalından bəhs etmişdir: «Həqiqi
arzumuz intizami-hali-millətdir, Məsaimiz bütün məsrufi-
istikmali-millətdir,
Əsasi-fikrimiz təmini-istiqbali-millətdir,
Ürəkdə bəslənən amalımız iqbali-millətdir, Yeganə nöqteyi-
mətlub istiqlali-millətdir» [97, 29]. Bununla da, o, Azərbaycan
Dostları ilə paylaş: |