www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
197
milli-demokratik cərəyan Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikrində
önəmli yer tutmuşdur.
Bu dövrdə Azərbaycan türk aydınlarının böyük
əksəriyyəti (Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə,
Ə.M.Topçubaşı,
N.Yusifbəyli
və
b.)
milli
fəlsəfi
dünyagörüşlərində əsas üstünlüyü milli-dini xüsusiyyətlərə və
liberal-demokratik dəyərlərə vermişlər. Bu aydınlar dövrünün
tələblərini və ideyalarını da nəzərə almaqla milli və dini
dəyərlərə sadiq qaldılar. Onlar Azərbaycan-türk millətinin
fəlsəfi, mədəni və dini dünyagörüşü əsasında yeni ideyalar irəli
sürdülər. Bu ideyalar idealist dünyagörüşdən əsasən kənara
çıxmamış və milli fəlsəfi fikir zəminində təşəkkül tapmışdır.
Məhz bu aydınların irəli sürdüyü ideyalar nəticəsində
Azərbaycan çar Rusiyasının müstəmləkəsindən qurtularaq azad
və müstəqil bir dövlətə çevrilmişdi. Belə ki, ilk rüşeymləri XIX
əsrin ikinci yarısında qoyulan və XX əsrin əvvəllərində
sistemləşən milli azadlıq ideyası Azərbaycan Cümhuriyyətinin
yaranması (1918) ilə nəticələndi. Ölkənin siyasi-ideoloji
mənzərəsinin dəyişməsində I (1905) və II (1917) Rusiya
inqilabları çox mühüm rol oynadı. Şübhəsiz ki, bu inqilablar
dövründə xalq arasından milli liderlərin, ideoloqların xalqı öz
arxalarınca aparmaları müstəsna yerə malikdir. Məhz onların
sayəsində yeni dövrdə Azərbaycanda milli ideologiyanın təməl
prinsipləri müəyyənləşdirildi. Azərbaycanın siyasi azadlığı milli
muxtariyyətdən milli istiqlala qədər çox mühüm bir mərhələ
keçmiş oldu. Ən əsası odur ki, «tarixi-coğrafi Azərbaycan»
deyimini, müstəqil və milli Azərbaycan anlayışı əvəz etdi. Milli
istiqlalın birmənalı şəkildə ideoloqu olan M.Ə.Rəsulzadə
Azərbaycan
türkçülüyü
ideyasını
Azərbaycan
milli
ideologiyasına qədər yüksəldə bilmişdi.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
198
198
Doğrudur, Milli Şuranın o cümlədən, Azərbaycan
hökumətinin böyük uğurları ilə yanaşı, onların iradəsinin zidd
olan, ancaq məcburiyyət qarşısında «İrəvanın ermənilərə güzəştə
gedilməsi» kimi bəzi uğursuzluqları da olmuşdur. Fikrimizcə,
İrəvanın ermənilərə güzəştə gedilməsi indiki şəraitdə ciddi siyasi
səhv sayılsa da, həmin dövrdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin
liderlərinin, o cümlədən Xoyskinin bunu etməmək üçün böyük
imkanları olmamışdır. Onlar bu addımı atdıqları dövrdə
Azərbaycan Cümhuriyyətinin bir əsgəri belə yox idi. Üstəlik,
Azərbaycanın Bakı kimi mühüm sənaye və siyasi mərkəzi başda
olmaqla, şərq hissəsinin rus-erməni birləşmələrinin nəzarəti
altında olduğu bir dövrdə, Azərbaycan Milli Şurasının erməni
milli şurasının bu təklifi qarşısında dirənməsi vəziyyəti daha da
gərginləşdirə bilərdi. Bunu, arxalarında bir sıra beynəlxlaq
qüvvələrlə yanaşı Sovet Rusiyasının dayandığı erməni milli
şurası da yaxşı anlamış, məhz Azərbaycan üçün son dərəcə
əlverişsiz bir şəraitdə İrəvanı onlardan istəmişdi. Bunu, Fətəli
xan parlamentdəki ilk çıxışında da dolayısıyla etiraf etmişdir:
«Hökumətimiz öylə bir zamada təşəkkül etmişdi ki, bir kənddən
o biri kəndə getmək qorxulu idi. Gecə yatanda sabaha çıxmaq
ümidi yox idi. Heç kəsin irzi, namusu, canı, mali əmniyyətdə
deyildi… İdarələrin adı var isə də, özü yox idi. Hərə başına beş-
on adam yığıb bir hökumət, bir qanun düzəltmiş idi. Güclü
olanlar özünü ağa hesab edirlərdi» [87
b
, 112].
Hər halda, heç bir əskəri qüvvətə malik olmayan Milli
Şura ondan fərqli durumda olan, yəni bir tərəfdə Azərbaycaın
şərq hissəsində faktiki hakimiyyətə malik olan S.Şaumyanın
başçılıq etdiyi bolşevik-daşnaklara, digər tərəfdən Azərbaycanın
qərb hissəsində İrəvan, Naxçıvan və ona yaxın ərazilərdə
işğalçılıqla məşğul olan Andranikin quldur qüvvələrinə qarşı
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
199
çıxmaq üçün ciddi əsgəri qüvvəyə ehtiyacı var idi. Belə bir
yeganə ümid yeri isə Türkiyə idi. Xoyski də bunu etiraf edirdi:
«Daxili işlər böylə ikən Azərbaycan istiqlalı elan edilmişsə də,
heç bir hökumət tərəfindən təsdiq edilməmişdi. O zaman bütün
Azərbaycan tərəfindən seçilmiş Milli Komitə bu hökuməti təyin
edib idarə işlərini ona tapşırdı. Məni rəis seçərək idarəyə
başladıq. Türkiyə ilə sülh əhdinaməsi tezliklə bağlandı. Bununla
bərabər hökumət qanun və qayda barəsində aciz idi. Zira heç bir
tədbir qüvvəmiz və silahımız yox idi. Aşkar hökumət təşkil
etməyə məcbur idik, lakin bunu da edə bilməzdik. Ona görə bir
qüvvəyə lüzum görürdük, sülh müzakirəsi vaxtı türklərdən bir
qədər əskər almaq iltizam edildi… Bu təklif ilə başqasına
müraciət etmək mümkün deyil idi. İstəsək də bir fayda olmaz idi.
Türkiyə həm dindaşımız, həm də millətdaşımız idi» [87
b
, 113].
Fikrimizcə, bəlkə Azərbaycan və Osmanlı imperiyası
arasında hərbi əməkdaşlıqla bağlı Batum müqaviləsi iyunun 4-
dən öncə imzalansaydı, məsələ bir qədər fərqli ola bilərdi. Ancaq
bu da, faktiki mümkün deyildi. Belə ki, Gürcüstanın Zaqafqaziya
seymindən çıxıb müstəqilliyini elan etməsi (26 may), bunun
ardınca erməni milli şurasının İrəvanı Azərbaycan Milli
Şurasından istəməsi (28 may) müəyyən qədər də olsa, onlar üçün
bir tərəfdən gözlənilməz olmuş və hazırlıqsız vəziyyətdə
yaxalanmış, digər tərəfdən Xoyskinin təbrincə desək: «Bu
xüsusda çox sözlər ola bilər. Fəqət vaxta baxıb tərəziyə
qoyulmalıdır ki, bu işləri hansı hökumət və nə vaxt etmişdir?
Tarixi, sabiqəsi, əskər və xəzinəsi olan hökumətmi? Yoxsa iki
gündə təşkil olunmuş pulsuz və əskərsiz hökumətmi?» [87
b
,
113].
Ancaq bu məsələ də o da nəzərə alınmalıdır ki, Milli
Şura üzvləri müəyyən şərtlərlə – ermənilərin İrəvan, Naxçıvan
Dostları ilə paylaş: |