Iqtisodiyotning modernizatsiyalash sharoitida asosiy vositalar hisobini takomilashtirish masalalari

www.scientificprogress.uz
 
Page 841
 
1-rasm. Asosiy vositalarning tasnifi 
Muayyan obyektning maʼlum bir guruhga muvofiqligi maʼlum texnik hujjatlarga 
muvofiq belgilanadi. Asosiy vositalarni toʻgʻri hisobga olishning zarur jihati korxonada 
ushbu obyektlarni normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq baholashning bir xilligi 
hisoblanadi.[17] 
Kompaniya balansida qayd etilgan asosiy vositalar faol va passiv mehnat 
vositalariga boʻlinadi. Asosiy vositalarning faol qismiga mashina va uskunalar, ishlab 
chiqarish va maishiy inventarlar, passiv qismiga esa transport vositalari, binolar, 
inshootlar, yoʻllar va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, asosiy vositalarning 
passiv qismi ishlab chiqarish jarayonining normal borishini taʼminlaydi va asosiy 
vositalarning faol qismi bu jarayonning mehnat vositasidir. Asosiy vositalar fondini 
shakllantirishda ularning tuzilishining optimalligiga rioya qilish-asosiy vositalarning 
passiv qismining optimal talab qilinadigan miqdorga nisbatan ortiqcha oʻsishining 
oldini olish kerak. 
Asosiy vositalar
 
Iqtisodiyot 
tarmoqlari 
bo‘yicha
Faoliyatiga 
nisbatan
Xoʻjalik 
faoliyatida 
foydalanishi 
bo‘yicha
Mansubligi 
boʻyicha
Turi 
bo‘yicha
Sanoat
Ishlab 
chiqarish
Foydalanishda
Xususiy
Mashina va 
uskunalar
Qurilish
Zaxirada
Ijarada
Noishlab 
chiqarish
Hisoblash 
texnikasi
Transport
Saqlashda
Operatsion 
boshqaruvda
Bino va 
inshoatlar

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3 
ǀ
ISSUE 3 
ǀ
2022 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 842
Xizmat ko’rsatish sohasi korxonalarida asosiy vositalar quyidagi turlarga boʻlinadi: 
- inshoatlar, omborlar, pavilonlarni oʻz ichiga olgan binolar; 
- kirish yoʻllari, platformalar va boshqalarni oʻz ichiga olgan tuzilmalar; 
- elektr energiyasi, gaz tarmoqlari, suv taʼminoti tarmoqlari, barcha turdagi 
kommunikatsiyalarni uzatish uchun moʻljallangan obyektlarni oʻz ichiga oluvchi uzatish 
qurilmalari va boshqalar; 
- mashina va uskunalar - bu asosiy vositalar guruhiga kompyuter texnikasi, 
terminallar kiradi; 
- odamlar va tovarlarni koʻchirish vositalarini oʻz ichiga olgan transport vositalari; 
- pechlar, sovutgich qurilmalari, oʻlchov asboblari va boshqalar kiradi. 
- stollar, vitrinalar, ofis mebellari va boshqalarni oʻz ichiga olgan inventarizatsiya 
va aksessuarlar; 
- boshqa asosiy vositalar-yuqorida bayon etilgan guruhlarda aks ettirilmagan asosiy 
vositalar kiradi. 
Yuqorida tavsiflangan tasnifga muvofiq korxonada asosiy vositalarning hisobi 
yuritiladi va asosiy vositalarning mavjudligi va harakati toʻgʻrisida hisobotlar tuziladi. 
Xizmat ko’rsatish korxonalarining asosiy fondlari tarkibi boshqa ishlab chiqarish 
korxonalaridan bir oz farq qiladi, chunki bu sohada eng katta ulushni mashinalar va 
uskunalar emas, balki binolar va asboblar egallaydi, chunki aynan shu asosiy vositalar 
guruhlari ushbu korxonalari faoliyatini amalga oshirishda talab katta. 
Ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatdagi maqsadga qarab asosiy vositalar ishlab 
chiqarish va noishlab chiqarishga boʻlinadi. Ishlab chiqarish maqsadlari uchun asosiy 
vositalar bevosita ishlab chiqarish jarayonida korxonaning asosiy faoliyatidan foyda 
olish uchun, noishlab chiqarish-xodimlarning maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun 
ishlatiladi [17]. 
Asosiy vositalar korxona faoliyatida foydalanish mumkin-operatsiya, va fond 
hisoblanadi, saqlash, ijara. Asosiy vositalar hisobini tashkil qilishda ushbu guruhlar 
alohida hisobga olinadi, chunki ular turli amortizatsiya toʻlovlari bilan farq qiladi. 
Korxona buxgalteriyasida asosiy vositalarning hisobi ham turliy hil qiymat 
jihatidan amalga oshiriladi. Asosiy vositalarni fizik jihatdan hisobga olish korxonaning 
ishlab chiqarish quvvati, unumdorligi, tarkibi va boshqalarni aniqlashga imkon beradi. 
Pul bilan hisob-kitob qilish asosiy vositalarning umumiy narxini hisoblash, asosiy 
vositalarning tuzilishi va dinamikasini, amortizatsiya, rentabellik va ishlab chiqarish 
tannarxini tahlil qilish imkonini beradi. [4] 
Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobini va ularni saqlanishi nazoratinitashkil etish 
maqsadida asosiy vositalarning har bir inventar ob’ektiga ularnibuxgalteriya hisobiga 
qabul qilishda boshlang‘ich hujjatlarini rasmiylashtirishda tartibli-seriyali tizim 
bo‘yicha tegishli inventar raqamlari beriladi.[16] Inventar raqami inventar ob’ektining 
o‘zida bo‘yoq, temir jeton, kleymo yoki boshqa usullar bilan aks ettiriladi. Har xil 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3