“İsrail-Fələstin münaqişəsi Oslo prosesindən sonra: yeni problemlər

52 

 

 

məskunlaşmaları  bəhanə  edərək  Fələstin  rəhbərliyi  altındakı  torpaqlarda  yoxlama 

haqqı  iddia  edirdi.  Danışıqların  tıxanma  nöqtəsi  isə  Qüdsün  statusu  üzərinə 

danışıqlar sürərkən ortaya çıxdı. 1948-ci ildən etibarən qərbi İsrail şərqi İordaniya 

tərəfindən  idarə  Qüdsün  şərq  tərəfi  də  1967-ci  ildə  İsrail  yoxlamasına  keçmiş  və 

İsrail  bu  yoxlamasından  imtina  istəmirdi.  Ancaq  Harem'ül  Şerif  və  Məscidi-i 

Əqsanın  olduğu  Şərq  Qüds  Müsəlmanlar  üçün  imtina  edilməz  və  simvolik  bir 

əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Fələstinlilər  Şərq  Qüdsün  paytaxt  olacağı  bir  Fələstin 

dövləti  xəyal  edirdi.  Şərq  Qüds  üzərindəki  Yəhudi  hakimiyyəti  bütün  mübarizəni 

anlamsızlaştıracak bir xəyal qırıqlığı yarada bilərdi. Nəticədə Qüds mövzusunda da 

İsrailin tələblərindən vazgeçmemesi nəticəsində Arafat görüş masasından qalxdı və 

son  statusun  müəyyən  edilməsi  məqsədilə  başlayan  danışıqlar  sülh  prosesinin 

sonlanmasına yol açdı. 

 İkinci İntifada 

      1990-cı  illərin  ilk  illərindən  2000-ci  ilə  qədər  davam  edən  danışıqlar  və 

müqavilələr  boyunca  Fələstinlilər  on  illərdir  davam  edən  İsrail  işğalının,  təzyiq 

siyasətinin,  sürgünün  və  haqq  məhrumiyyətinin  ortadan  qalxmasını  gözlədilər. 

Ancaq, 1993 Oslo prinsiplər aktında sonrakı bütün sənədlərdə İsrail işğalının sona 

çatmasına  istiqamətli  tənzimləmələr  görülməsi  lazım  olarkən  imzalanan  hər 

sənədlə  Fələstinin  İsrailə  bağlılığı  artdı;  İsrailin  isə  bölgədəki  suverenliyi 

pekiştirildi. Bu vaxt Fələstinlilərin həyatlarında hər hansı bir yaxşılaşma olmazkən 

xalqın iqtisadi və sosial vəziyyəti getdikcə pisləşdi. Təzyiqdən və həyat şərtlərinin 

çətinliyindən  usanan  Fələstinlilərə  böyük  bir  qiyam  çıxarmaq  üçün  kiçik  bir 

qığılcım  çatacaqdı.  Bu  qığılcımı  isə  28  Sentyabr  2000-ci  ildə  mühafizəkar  Ariel 

Şaronun Qüdsdəki müqəddəs Məscidi-Əqsanı müşayiət bir qrupla birlikdə ziyarət 

etməsi  çaxdı.  Müsəlmanların  müqəddəs  məkanı  olan  və  Yəhudilərin  girməsi 

qadağan  olan  Məscidi-i  Əqsanın  ətrafında  başlayan  etirazlar  gedərək  böyüdü  və 

bütün  Fələstinə  yayılan,  Fələstin-İsrail  Sorunu  Tarixinə  İkinci  İntifada  olaraq 

keçən  bir  qiyam  başladı.  İkinci  İntifada,  birincisinin  əksinə  Fələstinlilərə  qarşı 

---

53 

 

 

beynəlxalq  bir  reaksiya  doğurdu.Xatırlanacağı  üzrə  Birinci  İntifada  əsnasında 

Fələstin  Problemi,  itirdiyi  beynəlxalq  marağı  geri  qazanmış;  silahlı  İsrail 

əsgərlərinə  qarşı  sapanla  mübarizə  edən  Fələstinlilər  böyük  simpatiya  yığmışdı. 

Ancaq,  bu  səfər  Fələstin  tərəfi  masadan  qalxan  tərəf  olaraq  görülməkdə.  Barış 

müddəti  boyunca  da  məsələn  James  Phillipsin  1998-ci  ildə  yazdığı  Heritage 

Foundation  hesabatında  ifadə  etdiyi  kimi  Arafat  həlli  çətinləşdirən  tərəf  olaraq 

görüldü və sülh prosesinin davamı üçün İsraildən çox  bir şey gözləmədən Fələstin 

tərəfinin  güzəştlər  verməsi  tələb  olundu

120

  İkinci  İntifada  əsnasında  HƏMAS  da 

Fələstinlilər  arasında  getdikcə  daha  çox  tərəfdar  qazandığı  görülür.  10  ildir 

danışıqları  davam  etdirən  FAT-ın  Fələstinlilərə  gözləniləni  verememesi  üzərinə 

tavizsiz  və  radikal  mövqeyini  davam  etdirən  HƏMAS  heç  olmadığı  qədər  dəstək 

tapmışdır.  FAT  də  kütlələri  qarşısına  almamaq  üçün  HƏMAS-ın  idarə  etməyə 

başladığı Intifadanı durdurmama siyasəti izləmişdir. FAT-ın bu tutumuna qarşılıq 

İsraildə  təcavüzkarlığını  Birinci  İntifada'dakinden  çox  daha  irəli  bir  ölçüyə 

daşımış; Qəzza daxil olmaqla bir çox şəhəri bombalamış, ən sadə həll edilə biləcək 

qarşıdurma  vəziyyətlərində  belə  gerçək  güllə  istifadə  etmişdir.  Nəticədə,  İsrailin 

fələstinlilərin  tələblərini  görməməzlikdən  gələrək  öz  təyin  etdiyi,  tək  tərəfli  sülh 

şərtlərinin Fələstinlilər tərəfindən qəbul edilməyəcəyi aydın oldu. Barış gətirməsi 

gözlənilən  müddət  daha  şiddətli  qarşıdurmalarla  nəticələndi.  Işin  başında  Yaxın 

Şərqdə  yerləşəcək  sülh  və  sabitlik  mühitinin  həm  İsrailin  həm  də  fələstinlilərin 

maraqlarına  və  uyğun  bir  mühit  doğuracağından  və  buna  görə  də  tarixi  və 

müqəddəs  mənalar  daşıyan    anlaşılmazlıqlara  baxmayaraq  Barış  Süreci'nin  necə 

dəstəkləndiyini  işarə  etmişdim.  Barış  Süreci'nin  sonrasına  baxıldığında  isə 

qazananın yalnız İsrail olduğu;  Fələstinlilərin qazancdan çox daha pisə gedən bir 

iqtisadi  vəziyyətə  düşdükləri  bir  tablo  görülməkdədir.İsrailin  1967  sonrasında 

Fələstinli  işgücünə  olan  tələbinin  Fələstinlilər  üçün  iş  və  pul  qaynağı 

yaratmasından  iki  cəmiyyətin  da  faydalandığını  vurğulayıb.  Ancaq  Barış  Prosesi 

zamanı  İsrail  dünyada  sülh  qovan  tərəf  olaraq  qəbul  edilməsini  istifadə  edərək 

                                                           

120

 İlyas Kamalov, Rusya’nın Ortadoğu Politikası, Stratejik Analiz, Mayıs 2007, s. 93. 

---

54 

 

 

digər  ərəb  dövlətləri  ilə  arasındakı  əlaqələri  düzəltdi.  Bunun  nəticəsində  müxtəlif 

ölkələrdən işçi ala İsrailin Fələstinli işçilərə olan ehtiyacı azaldı. Bu da həm işsiz 

qalan minlərlə Fələstinli; həm də Fələstinin ən böyük gəlir qaynaqlarından biri olan 

işçilərin  gətirdiyi  nağd  puldan  məhrum  qalmasıyla  nəticələndi.  Məsələn,  İkinci 

İntifazənin  başladığı  Sentyabr  2000-ci  ildən    Oktyabr  2002-ci  ildə  qədər  olan 

dövrdə  75-80  min  Fələstinli  İsrail  tərəfindəki  işlərindən  çıxarıldılar.

121

  İsrail  və 

Fələstin rəhbərliyi arasındakı iqtisadi əlaqələri tənzimləyən Paris Protokolu isə tam 

mənasıyla  İsrail  iqtisadiyyatına  asılılıq  yaratdı.  İsrail,  bu  protokolda  göstərilən 

İsrail  bölgəsində  yaşayan  fələstinlilərdən  topladığı  vergiləri  Fələstinə  köçürmə 

öhdəliyini bir koz halına gətirdi və gərgin qarşıdurma vəziyyətlərində bu vergilərin 

transferini  dayandıraraq  Fələstin  iqtisadiyyatını  güc  vəziyyətə  salmağa  çalışdı; 

necə  ki  müvəffəqiyyətli  da  oldu.  Bunun  yanında  bantustanlaştırılan  Fələstin 

rəhbərliyi  altındakı  bölgələr  aralarındakı  coğrafi  qopuqluq  səbəbiylə  birləşmiş  bir 

iqtisadi  sahədə  yarada  bilmədilər.  Bu  da  xarici  ticarəti  onsuz  da  İsrail  tərəfindən 

məhdudlaşdırılmış olan fələstinlilərin daxili ticarət də yapamamalarına səbəb oldu. 

Bunun  yanında  öz  bölgələrindən  ehtiyaclarını  qarşılaya  olan  Fələstinlilər  bu 

qopuqluq  səbəbiylə  ehtiyaclarını  İsraildən  almaq  məcburiyyətində  qaldılar.  İsrail 

açısındansa  sülh  prosesi  tam  bir  iqtisadi  müvəffəqiyyət  oldu.  Dünya  ictimaiyyəti 

nəzdində  imici  yaxşılaşan  İsrailə  qarşı  əvvəlcə  Ərəb  dövlətlərinin  tətbiq  etdiyi 

embarqo  qalxdı.  Bu  İsrailin  beynəlxalq  ticarət  həcminin  genişlənməsinə,  yeni 

bazarlara  girə  bilməsindən  və  yeni  sərmayələri  ölkəsinə  çekebilmesine  imkan 

təmin  etdi.  Beləcə,  sülh  prosesinin  İsrail  baxımından  ən  əhəmiyyətli 

məqsədlərindən biri olan neo-liberalizme keçid və qlobal iqtisadiyyata eklemlenme 

reallaşdırılmış  oldu.  İsrail  şirkətləri  Ərəb  ölkələrində  investisiyalar  başlamış; 

dünyanın hər yanından investorlar da İsraildə sərmayələrini artırmışdı. Proses sona 

çatdığında  İsrail  iqtisadiyyatı  tarixinin  ən  güclü  dövrlərindən  birini  yaşayarkən 

Fələstinlilər  İsrailə  artan  asılılıq  və  İsrailin  iqtisadi  təzyiqləri  nəticəsində  10  il 

əvvəlinə görə iqtisadi baxımdan daha da çətin bir vəziyyətə girdi. 

                                                           

121

 İlyas Kamalov, Rusya’nın Ortadoğu Politikası, Stratejik Analiz, Mayıs 2007, s. 93. 

---