İstanbul üNİversitesi

________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 
 
23
 
 
(muhtemelen yerel bir kült için) (Fig. 4.17) iki tapınak iç düzenlemeleri açısından iki 
bölümlü mimari şemaya sahipti (Bernard 1971: 414-431; Bernard 1976: 303-307). 
Dıştan  dörtgen  planlı  olan  yapılara,  dikdörtgen  planlı  pronaos  kısmından  girilirdi. 
Buradan  da  yanlarında  birer  mekan  olan  ana  naos  bölümüne  geçilirdi.  Hellenistik 
dönemden  kalmış  bu  tapınaklar,  zeminden  basamaklarla  yükseltilmiş  ve  cepheler 
nişlerle 
hareketlendirilmiştir. 
Güney 
Sogdiana’da 
Yerkurgan’da 
(Güney 
Özbekistan/Kaşkaderya) Kuşanlılardan M.S. 3-4. yüzyıldan kalmış olan ateş tapınağı 
da  (Suleymanov  2000:  88-112)  Ay  Hanım’daki  tapınakların  mimari  anlayışıyla 
benzerlik göstermekteydi (Fig. 4.19). Tapınak, dikdörtgen planlı çok ayaklı pronaos 
kısmından  sonra  gelen,  iki  ayaklı  dikdörtgen  planlı  naos  bölümünden  meydana 
gelmişti. 
Geç Antik Çağ’da Kuzey Baktriana bölgesinde, koridor şeklinde uzunlamasına 
tapınaklar  da  yapıldı.  Budist  Kara  Tepe  C  kompleksi  içinde  yer  alan  1  ve  3  nolu 
mağara tapınakları (M.S. 2. yüzyıl /Güney Özbekistan) (Staviskiy 1984: 95-135, fig. 
2; Staviskiy 1987: 47- 51, fig. 1) (Fig. 3.12) ile Zar Tepe yerleşiminde yer alan Budist 
tapınağı (M.S. 3-4. yüzyıl /Güney Özbekistan) (Pilipko 1976: 59-68, fig.1) (Fig.4.19) 
koridor şeklinde mekanlara sahipti.  
Erken  Orta  Çağ’a  (5-8.yüzyıl)  geldiğimizde  ise,  Margiana’da  Sasanilerin 
hakimiyeti M.S. 7. yüzyılın ortalarına Arapların gelmesine kadar devam etti. Göçebe 
kökenli  Kidaritlerin  M.S.  4-5.  yüzyıldaki  Baktriana  ve  Sogdiana’daki  hakimiyetleri 
doğudan  gelen  yine  göçebe  Eftalitlerle  son  bulmuş  ve  bu  topluluk  M.S.  5-6. 
yüzyıllarda  Margiana’ya  kadar  olan  Orta  Asya  topraklarında  hakimiyet  kurmuştur. 
M.S.  6.  yüzyılda  Göktürklerin  gelmesiyle  Orta  Asya’daki  Eftalit  egemenliği  son 
bulmuş ve sonrasında Göktürkler, Orta Asya’daki hakimiyetini 8. yüzyılda Arapların 
gelmesiyle yitirmiştir. Araplarla birlikte İslamiyet’in gelmesiyle, Orta Asya tarihinde 
yeni bir kültürel sayfa açılmıştır. 
Erken  Orta  Çağ’da,  Orta  Asya’da  tapınakların  yanı  sıra  kiliseler  de  inşa 
edilmiştir.  Bu  dönem  de  Orta  Asya’da  başta  Zerdüştlük  olmak  üzere  Budizm, 
Hinduizm ve Hristiyanlık inançları gelişerek yaşamaya devam etmiştir. 
Erken  Orta  Çağ  tapınaklarındaki  mimari  şemalarında  ağırlıkta  olarak,  Antik 
Çağ  tapınaklarında  gördüğümüz  merkezi  planlı  mimari  anlayış  devam  etmiştir. 
Margiana’da  (Güney  Türkmenistan)  Gavur  Kale  Tapınağı  (4-6.  Yüzyıl) 
(Pugaçenkova-Usmanova  1995:  51-65,  fig.4)  (Fig.5.  20),  Kuzey  Baktriana’da  Kalai 
Kafirnigan  Tapınağı  (5-8.  Yüzyıllar/Tacikistan)  (Litvinskij  1981:  49-55,  fig.  15-16) 
(Fig.  5.21),  Kafir  Kale  Tapınağı  (6-7.yüzyıl/Güney  Tacikistan)  (Litvinskiy-Solovev 
1985:  22,  145,  fig.  7,  9-10,  24)  (Fig.  5.22),  Kişt  Tepe  Tapınağı  (6-7.  Yüzyıl/  Güney 
Tacikistan),  (Mullokandov  1990:  12-20)  (Fig.5.23),  Fergana’da  Kuva  Tapınağı  (7. 
Yüzyıl/ Doğu Özbekistan) (Bulatov 1972: 51-59, 2-3, 14-16) (Fig. 5.24), Semireçe’de 
Akbeşim  (Kuzey  Kırgızistan)  birinci  (7-8.  Yüzyıl)  (Fig.  5.25)  ve  ikinci  (6-7.  Yüzyıl) 
(Fig.5.26)  tapınaklar,  Krasnaya  Reçka  (Kuzey  Kırgızistan)  şehir  dışı  tapınağı  (7-8. 
Yüzyıl)  (Fig.  5.27)  ile  şehir  içi  tapınağı  (8-9.  Yüzyıl)  (Fig.  5.28)  (Goryaçeva-

---

________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 
 
24 
 
Peregudova  1996:  168-170,  172-183,  fig.  1-2,  5,  14a)  Budizm  inancı  ile  ilgili 
tapınaklardır.  Sogdiana’da  Pencikend  (Kuzey  Tacikistan)  I.  ve  II.  Tapınaklar  (5-6. 
Yüzyıl) (Belenitskiy 1973) ise Zerdüşt inancıyla bağlantılı ateş tapınaklarıdır (Fig. 5. 
29).  
Erken  Orta  Çağ’dan  bahsettiğimiz  bu  tapınaklar,  genel  hatlarıyla  merkezi 
planlıydı.  Bu  dönemde  bazı  tapınaklar  temenos  duvarları,  dinsel  kompleks  veya 
manastır  içinde  yer  alırdı.  Dıştan  dörtgen  planlı  olan  tapınakların  önlerinde  avlu 
bulunurdu.  Tapınağın  merkezinde,  kutsal  sayılan  heykelin,  stupanın  veya  ateşin 
bulunduğu dörtgen planlı naos mekanı yer alırdı. Naos mekanları kimi zaman dört 
ayaklı  olabiliyordu.  Naos  mekanı  ritüel  amaçlı  üç  veya  dört  yönden  koridorlar  ile 
çevriliydi.  Naos  mekanı  ağırlıkta  olarak  kare  planlı  olmasına  karşın  bazen  de 
dikdörtgen planlı olabiliyordu. Bu naos mekanının önünde bazen pronaos, vestibül 
veya portik kısmı yer alırdı. Erken Antik Çağ’dan itibaren Baktriana ve Margiana’da 
izlenen  merkezi  planlı  çevre  koridorlu  ateş  tapınağı  modeli  Erken  Orta  Çağ  ateş 
tapınaklarında sürdürülmüştür.  Yine  Geç  Antik Çağ’da  Baktriana’daki erken  Budist 
tapınaklarında görülen merkezi planlı çevre koridorlu şema, daha sonra Orta Çağ’da 
Orta  Asya’nın  diğer  bölgelerinde  ve  Sinkiang’da  (Doğu  Türkistan/  Çin)  yapılan 
Budist  tapınakları  (Grünwedel  1912:  218,  220,  224,  322:  483,  489,  494,  642; 
Oldenburg 1914: 38, 41-42,45 fig.40-43) üzerinde de etkili olmuş gözükmektedir.  
Hristiyanlık,  Orta  Asya’da  2.  yüzyılda  görülmeye  başlamıştır.  Önceleri 
Baktriana  ve  Margiana  bölgesinde  görülen  Hristiyanlık,  sonrasında  bütün  Orta 
Asya’ya  yayıldı  (Çeşmeli  2012).  İslamiyet  öncesinde  yapılmış  olan  kiliselerden 
günümüze  fazla  örnek  kalmamıştır.  Günümüze  temel  kalıntıları  ulaşmış  olan 
kiliselerin  mimari  kompozisyonları,  diğer  İslam  öncesi  inançların  tapınaklarının 
mimari  kompozisyonlarından  farklıdır.  Bu  da  muhtemelen  Hristiyanlık  mimari 
geleneğinin  ve  ritüellerinin  diğer  inançlara  göre  daha  farklı  olmasından 
kaynaklanmaktadır. Kilise kalıntılarından anlaşıldığı kadarıyla Erken Orta Çağ’da iki 
tip kilise bulunmaktaydı. Bunlardan ilki erken Hristiyan mimarisinde yaygın olarak 
görülen bazilikal planlı tip, ikincisi ise Orta Çağ Hıristiyan mimarisinde yoğun olarak 
gördüğümüz  kapalı  haç  planlı  tiptir.  Margiana’da  (Güney  Türkmenistan)  Merv 
yakınlarında bulunan Haroba Koşuk kilisesi (5-6. yüzyıl) (Herrman vd. 2002: 129), 
muhtemelen  üzeri  tonozlu  tek  nefli  bazilikal  planlı  bir  kiliseydi.  Kilisenin  apsisi 
kuzeydoğu  yönünde  olup  muhtemelen  girişler  yan  cephelerdeki  kemerli 
açıklıklardan  sağlanıyordu.  Semireçe  bölgesinde  Ak  Beşim  şehrinin  (Kuzey 
Kırgızistan)  dışındaki  kilise  (8.  yüzyıl)  (Goryaçeva-Peregudova  1994:  86,  fig.  18), 
dıştan  dikdörtgen  planlı  olup  doğu  yönünde  kapalı  haç  planlı  ana  kilise  yapısı  yer 
alırken, kilisenin batı yönünde avlusu bulunuyordu.  
Orta  Asya’da  Bronz  Çağı’ndan  ilk  bilinen  ateş  tapınakları,  dıştan  kale 
görünümlü  olup  geniş  bir  alana  yayılırdı.  Tapınaklar  güçlü,  yüksek  duvarlarla  ve 
kulelerle  tahkim  edilmişlerdi.  Tapınakların  iç  düzenlemesi  simetrik  ve  aksiyal  bir 
düzen de olmamasına karşın, merkeze doğru alınmış avlu bölümü, ateş ayinlerinin 
yapıldığı tapınağın en kutsal alanıydı. Bu tapınaklarda en karakteristik özelliklerden 

---