Journal of selcuk communication

1960-2000 Döneminde Türkiye’de Elit Zihniyeti (117-134) 
 
129 
münistler  askerleri  kandırarak  Bolşevik  ihti-
lâlini  Yeniçeri  usulü  bir  isyanla  sahnelemek 
istiyorlardı. O da, kan ve kin kokan köşe ya-
zılarıyla bu hayale alet oldu."  … "Bu askeri 
darbeden  sonra  kurulacak  Alaturka  Bolşevik 
Yeniçeri nizamında hariciye vekili ya da Pa-
ris  sefiri  olacaksın  diye  verilen  söze  kandığı 
için, evde kendi kendine Fransızca çalışmaya 
başlamış.  Bu  hiç  tutmayacak  ihtilâl  duası, 
gençliğinde it kopukla düşüp kalktığı için bir 
yabancı  dil  bile  öğrenemeyen  oğlumun  hiç 
olmazsa  Fransızcasına  yarayacak  diye  başta 
sevinmedim  bile  değil.  Ama  işi  azıtınca 
…(K. s. 41). 
Yüz:1981’de  aydın  tip  olarak  en  belirgin  kişi 
Tahir  Bey’dir.  İdealist  ve  taviz  vermez  bir 
solcu  olarak  resmedilir.  Kitapta  eleştirilen, 
yozlaşmadan sorumlu olan, aydınlardan ziyade 
toplumdur.  Toplum  1980’den  sonra  özüne 
yabancılaşmış  ve  vicdansızlaşmıştır.  Bu  vic-
dansızlaşmayı  temsil  eden  tip  ise  ismi  geçme-
yen  ve  Mehmet  Eroğlu’nun  (2005)  “aslında 
hepimiz”iz  diye  tanımladığı  “X”dir.  Bunun 
dışındaki  tipler  genel  olarak  yaşam  tarzları  ile 
kendilerini  toplumun geri  kalanından  farklılaş-
tırmaya  çalışırlar.  Romanda  aydın  olmak  ve 
bunu  tavizsiz  bir  biçimde  yapmak  olumlu  bir 
biçimde resmedilir. Eleştirilen ise, yaşamı 1980 
sonrası  ortaya  çıkan  “yoz”  değerler  ile  yaşa-
yanlardır. 
“X”in  üzerinde  en  fazla  etkili  olan  kişiler  sev-
gilisi  Nazan,  arkadaşı  Nejat  ve  bankadan  iş 
arkadaşı  Ayşen,  kentli  profesyonel  tiplerdir. 
Topluma  olan  yabancılaşma  aydın  yabancılaş-
masından  ziyade  yaşam  tarzı  ve  değerler  üze-
rinden ortaya çıkan bir yabancılaşmadır. Bunun 
en önemli iki temsilcisi ise her şeyi meta olarak 
değerlendiren ve gören X ve Nazan’dır. Nazan 
briç  oynar:    “Nazan  briçi  sevdiğinden  ya  da 
yeteneği olduğundan değil, onu benzerlerinden 
farklı  kıldığına  inandığı  için  oynuyordu  (Y.  s. 
273)”.   
4.3. Kent Taşra 
4.3.1. 1960-1980 
Öğrenci  lideri  Tuncer,  devrimci  bir  öğrenci 
grubu içindedir. Bu çevrede kadın erkek ilişki-
leri  olumsuz  davranışlar  olarak  değerlendiril-
mektedir.  Dahası,  böyle  bir  ilişki  yaşayan  öğ-
renci,  ideallere  ihanet  etmiş  olarak  değerlendi-
rilir.  Bu  bakış  açısının  temel  nedeni  taşra  de-
ğerleri  ile  ilişkili  olarak  değerlendirilmelidir. 
Taşrada  kadın  ve  erkek,  hayatı  ayrı  kompartı-
manlarda  yaşar.  Tuncer  aşık  olduğunda,  arka-
daş  çevresinin  kendisine  yaklaşımını  ve  yaşa-
dığı ikilemi şöyle anlatıyor: 
Devrimci  arkadaşlarımdan  biri,  o  günler  bir 
kıza benim gibi delice sevdalansa, o kızı her 
yere  peşinden  taşısa  ve  her  yere  o  kızın  pe-
şinden  gitseydi,  ...  bu  arkadaşın  pestilini  çı-
karırdım. Elini yüzünü morartmadan, dişleri-
ni dökmeden koyvermezdim onu. O da ... ba-
şını  dimdik  tutarak,  "Seviyorum.  İşte  bu  ka-
dar!" dese, bunu satılmışlıktan öte bir şey sa-
yardım. Arkadaşlarım bana da öyle bakmaya 
kalktılar.  Özellikle  benden  küçükler...  Gü-
vendikleri  dağlara  kar  yağmış  gibi  oldular 
(B.  s. 158). 
Tutunamayanlar’da  Oğuz  Atay  kentlilerin 
taşralılara bakışı için: 
“Taşradan gelenler, şehirde doğmaktan başka 
meziyetleri  olmayanlar  tarafından  hor  gö-
rülmeyecektir”  demektedir. Ancak bir küçük 
burjuva;   “Bu iç turizm çok iyi bir şey oldu. 
Bir kere köylünün, kasabalının eli para görü-
yor.  Sonra,  medeniyete  alışıyorlar,  medeni 
insan  yüzü  görüyorlar.  Temizlik  nedir  öğre-
niyorlar.  Elbette.  Evini,  pansiyon  olarak  ve-
riyor (T. s.336)” der.  
Buna  karşılık  kasabaları  içinde  yaşayanlar 
farklı, kentli farklı gözle görmektedir: 
Yabancılar  için  kasabalar  birbirine  benzer. 
Kasabada  yaşayanlarsa  sayılmayacak  kadar 
değişik özellikler bulurlar kasabalarında.  Bir 
kasabada günlerce kalırsınız? Belediye parkında 
oturmaktan, derenin kenarındaki gazinoda ga-
zoz  içmekten-hükümet  meydanındaki  çok 
katlı  iki  üç  binayı  görmekten  içinize  sıkıntı 
çöker.  Tozlu  yollardan  geçen  şehirlerarası 
otobüsler bile bir yenilik getirmeye başlar si-
ze (T. s. 574).  
K.B.A.’na göre bu kasabalıların hayal gücü de 
sınırlıdır: 
Büyük şehirlerde gördüğü hiçbir bina, hiçbir 
tabii  güzellik,  kasabasını  unutturamaz  ona. 
Zaten biraz hayal güçleri olsaydı, bu tek katlı 
dükkânlarla dolu sokaklarda bütün gün dola-
şabilirler miydi? (T. s. 574) 

---

Selçuk İletişim, 7, 3, 2012 
 
130
4.3.2. 1980-2000 
Bu  dönemde  küçük  burjuva  aydınının  taşraya 
ve  taşrada  yaşayanlara  bakışında  herhangi  bir 
değişiklik  söz  konusu  değildir.  Kara  Kitap’ta 
Galip, bir telefon görüşmesinde; adını unuttuğu 
bir  kasaba  meydanındaki  Atatürk  heykelinden 
söz  ederken;  “Atatürk'ün  bu  acıklı  kasabada 
yapılacak  tek  şeyin  orayı  terk  etmek  olduğunu 
işaret  eder  gibi  parmağıyla  otobüs  garajını 
gösteren  heykeli...  (K.  s.  343)”  ifadesini  kul-
lanmaktadır.  
Taşranın  yaşanamaz  yer  olarak  nitelenmesinin 
ötesinde, orada yaşayanların “taşralı görgüsüz-
lükleri”  de  dile  getirilir.  Yine  Kara  Kitap’ta 
babaannesi  ve  dedesinin  taşralı  özellikleri  için 
Galip: 
 "...yataktan  kör  karanlıkta  kalkmak  değil, 
kadınların  erkeklerden  önce  yataktan  çıkma-
ları da bir köylü alışkanlığıdır. ..."Demek biz 
köylüymüşüz!"  demişti  Babaanne.  "Köylü 
olmanın ne demek olduğunu anlasın diye sa-
bahları  ona  mercimek  çorbası  içirmeliymi-
şiz!" demişti Dede (K. s. 21),   demektedir. 
4.4. İktidara Bakış 
4.4.1. 1960-1980 
Bir  Düğün  Gecesi’nde  iktidar  ile  olan  ilişkiler 
ve  iktidara  bakış;  toplumdaki  güç  dengeleri 
bağlamında  anlatılmaktadır.  İktidarın  başat 
konumundan  hoşnut  olunmasa  da  mantığa 
büründürülerek  kabul  edilmektedir.  Nitekim 
kızın babası: 
İlhan, General’in bir omuz başı gerisinde du-
ruyor. Müjgan, General’in karısının bir ayak 
boyu  gerisinde.  Buna nasıl  boyun  eğiyorlar? 
Müjgan nasıl oluyor bu? ... Bir kez için. Bir 
kez için. Giriş çok sıkışık. Çok da gelen var, 
onun için. Bir kez için bir omuz boyu ve bir 
ayak  boyu  gerileyebiliriz.  Kızımın  hatırına. 
Kızımın  mutluluğu  için.  Bugüne  bugün  Ge-
neral General’dir, General’in karısı da Gene-
ral’in karısı (B. s. 6). 
Benzer  şekilde  orkestra  şefi  Ömer,  damadın 
dayısı Emekli Albayın olası istekleri karşısında 
çaresizdir:  
Ömer... Düğün marşından önce, “Harp Oku-
lu Marşı”nı ya da “Kore Gazileri”ni çalmala-
rını söylememi isteyebilir...   O, kendisi için 
hiçbir  şey  istemedi  ki  bu  hayatta,  hep  vatan 
için istedi ne istediyse. Sen de haddini ve ye-
rini  bil  Ömer  Bey  kardeşim.  Kore’ye  sen 
gitmedin  bir  kez.  ...  Bu  kadarcık  zahmete 
katlan  artık.  Herkes  haddini  ve  görevini  bil-
sin...(B.  s. 10). 
Tutunamayanlar’da  bürokrasi  ve  memurlar; 
statüleri  bağlamında  edindikleri  ayrıcalıklar 
üzerinden ironik bir üslupla şu şekilde anlatılı-
yor: 
Daire,  o  battal  kütle,  yavaş  yavaş  geriniyor, 
uyanıyordu:  şefler  daha  otobüs  duraklarında 
vasıta  bekliyorlardı.  Müdürler,  evlerinde 
kahvaltı  ediyorlardı,  umum  müdürler  uyu-
yorlardı, bir yolunu bulup rapor alabilen kü-
çük memurlar hiç gelmiyorlar, evlerinde öte-
beri tamir ediyorlardı (T. s. 291).  
Devlet otoritesinin görünüş biçimleri ve onlara 
duyulan  nefret;  Tutunamayanlar’da  kamuda 
çalışan  müdürler üzerinden şöyle anlatılıyor: 
Müdürleri tanımaya imkân yoktur. İş sahiple-
ri  için  onlar,  sonsuz  bilinmeyenli  bir  denk-
lemdir. Hademeleri, sekreterleri aşmanın zor-
luğu, dairede bulundukları ... o eşsiz saatlerin 
kısalığı, bu esrar perdesini korumalarını sağ-
lar.  Davranışlarındaki,  önceden  tahmini 
mümkün olmayan tutarsızlıklar, bilinmeyene 
olan  saygıyı  korur.  Onları  neşeli  görürseniz 
ne  yapacağınızı  şaşırırsınız;  diliniz  tutulur. 
Devlet  otoritesinin  korunması  bakımından 
asık  surat  gereklidir.  Senli  benli  olmak,  bu 
otoriteyi zayıflatır…(T. s. 302) 
Yıllarca inceleseniz tanıyamazsınız onu. Ka-
rakteri  hakkında,  tecrübeliler  bazı  tahminler 
yürütürler, bazı öğütler verirler size. O insan 
değildir ki devlettir, otoritedir. Soyut bir kav-
ramdır. Kendi de bilir soyut kavramlığını (T. 
s. 303).   
4.4.2. 1980-2000 
Apartman  metaforu,  Yüz:1981’de  Türkiye’yi 
sembolize  etmektedir.  “İnce  adam”  olarak 
isimlendirilen  ve  apartman  yönetiminin  kolek-
tif aklını ve iradesini temsil eden kişi: 
Yine de onun kellesini istiyorum. "Başka bi-
rinin ağzında gülünç bir böbürlenme, bir teh-
dit…  gibi  durabilirdi  bu  sözler.  Ama  onun 
ağzında,  güneşin  Batıdan  Batışı  kadar  kesin 

---