Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Afət Haşimi AMEA Folklor İnstitutu, kiçik elmi işçi afethashimi@gmail.com
- Açar sözlər
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 7 7 ardıcıl və mütəşəkkil mübarizə aparırlar. Nəhayət, “840-cı ildə epidemiya, aclıq, saray çevrilişləri uyğur xaqanlığını son dərəcə zəiflədir. Qırğızların başçısı Ajo özünü xan elan edərək uyğur xanına bildirir: Sənin ömrün bitdi” [3. 11]. Ədəbi obraz Manasın tarixi əsli sayılan Ajo 847-ci ildə həlak olub... Göründüyü kimi, epos qəhrəmanı Manas konkret şəxsiyyət olub. Bu dastanı mifə, əfsanəyə, əsatirə bağlayan tədqiqatçılar da var. Lakin, unutmaq olmaz ki, xalqın yaratdığı ədəbi-bədii əsərlərdə mifik elementlərin olması təbiidir. Bu isə həyat həqiqətlərinə, tarixi reallıqlara güzgü tutan sənət abidələrimizə “mifik təfəkkürün məhsulu” kimi baxmağa imkan verməməlidir. Manas öz igidliyi, şücaəti və yenilməzliyi ilə əfsanəvi qəhrəman obrazına çevrilir, lakin o, əfsanə qəhrəmanı deyil. Məhz bu məqamda əfsanəvi qəhrəmanla əfsanə qəhrəmanına eyni prizmadan baxmağın əleyhinəyəm. Antitürk əxlaqının daşıyıcıları olan “lakey” tədqiqatçıların Bilqamısa, Dədə Qorquda, Manasa ədəbi-tarixi şəxsiyyət kimi deyil, mifik subyekt kimi baxmaları məlum formuldan irəli gəlirdi. Lakin sağlam və obyektiv tədqiqatlar sübut edir ki, adları çəkilən epos qəhrəmanları konkret bir dövrdə yaşamış tarixi şəxsiyyətlərdir. Fikrimizin təsdiqi naminə bu dastanların özünə istinadən bəzi məqamlara toxunmaq istərdik. “Manas” belə başlayır: Ulularımızdan qalan söz: Qaraxan və Oğuz xandan sonra Alança xanın nəslindən Bayqur və Uyqur çıxdı. Bayqurun oğlu Bəbir xandan Tübey, Tübeydən Kököy, Kököydən isə üç oğul-Noqoy, Şıqay və Çıyır dünyaya gəldi. Bu üç qardaşın dünyalar tutmayan var - dövləti oldu. Noqoyun dörd oğlu doğuldu. Orozdu, Üsen, Bəy və Cakıb...”[2. 33]. Manas Cakıbın oğludur. Tarixi həqiqət kimi verilən bu şəcərənin özü Manasın konkret şəxsiyyət olmasını sübut edir. ““Manas” bədii təxəyyülün, yoxsa tarixi həqiqətin məhsuludur?” sualına cavab axtararkən elmi dəlillərə keçməzdən öncə bu dastanı zaman-zaman sinəsində yaşadan xalqın öz rəyini bilmək daha vacibdir: “Qırğızlar özləri eposa və onun qəhrəmanlarına bədii əsər və bədii obraz kimi deyil, fakt və tarixi şəxsiyyətin həqiqi məkanı kimi baxırlar” [4.15]. Əgər “Dədə Qorqud” oğuzların ədəbi-bədii salnaməsidirsə, “Manas” qırğız- ların abidəsidir. “Dədə Qorqud” oğuzların keçdiyi tarixi mərhələlərə güzgü tutursa, “Manas” qırğızların milli keçmişini əks etdirir. “Dədə Qorqud” və “Manas” para- lelizmləri bir daha əsas verir ki, eyni kökdən “göyərən” bu dastanların genealoji və tipoloji məziyyətləri obyektiv qaydada, həqiqət meyarı ilə araşdırılsın. Araşdırmalar isə isbat edir ki, “ümumi etnik mənşəyə malik xalqların folklorunda bir çox yaxınlıq və oxşarlıq vardır. Deməli, süjetlərin yaxınlığı, oxşarlığı xalqların tarixi qohumluğu nəticəsində ola bilər. Başqa sözlə desək, həmin xalqların qədim tayfalarının keçmiş əcdadının eyni folklor irsi ilə əlaqədar ola bilər. Əlbəttə, burada dil qohumluğu da müəyyən rol oynayır” [5.22]. Hesab edirik ki, bu “qohumluğun” yadlaşdırılmasına PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 8 8 yönəlmiş yabançı tədqiqatları tarixi gerçəkliyin öz mühakiməsinə vermək vaxtı çoxdan çatmışdır... Manasın konkret şəxsiyyət kimi konkret zamana və məkana bağlanmasının bir sübutu da qırğızların qədim və orta əsrlər tarixinin zəngin abidələr diyarı olan Talas vilayətindəki gümbəzidir. Gümbəz qədim bir qəbrin üzərində tikilib. Qırğızlar bu gümbəzi müqəddəs ziyarətgahları hesab edirlər. Yeri gəlmişkən, onu da xatırladaq ki, Orta Asiyanın tarix, etnoqrafiya və arxeologiyası ilə ciddi məşğul olmuş görkəmli alim A. N. Bernştam Talası qədim mədəniyyət mərkəzi hesab edir. Talas və Çuy vadilərində tapılmış maddi-mədəniyyət nümunələri, qəbirüstü yazılar, kitabələr faktiki olaraq Bernştamın sözlərinə bəraət qazandırır. Sağlam tədqiqatlar dərin qatlara işlədikcə qırğız türklərinin qədim tarixi ilə bağlı yeni-yeni tapıntıların şahidi olursan. Pedant, yaxud muzdlu alimlərin “türk kökünü məhv etmək” uğrundakı “yarışları” daşların yaddaşında zaman-zaman yol gələn canlı tale yazılarının-tarixi həqiqətlərin qarşısında nə qədər miskin görünür... Söz sənətinin şifahi qaynaqlarında qalıb-yaşamaq haqqını tapmış dastanlarımız ona görə ölməzlik qazanmışdır ki, bu əsərlər müəyyən bir dövrün tarixi həqiqətlərini əks etdirə bilmişdir. Yəni, əslində türk qəhrəmanlıq dastanları türk qəhrəmanlığının bədii qiyafəsidir. Elə “Manas” eposu kimi... Qaynaqlar 1. Гумилев Л.Н. Дрeвниe тюрки. М., 1967. с.4. 2. Мaнaс. I книга. Фрунзе, “Киргызыстaн”, 1978. 3. Сaдыкoв A. Гeрoичeскиe мoтивы в эpoсe “Мaнaс” Фрунзе, 1982, 4. Musayev S. Epos “Manas”, “Şam”, Bişkek, 1994. 5. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı “Maarif”, B. , 1981. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 9 9 Afət Haşimi AMEA Folklor İnstitutu, kiçik elmi işçi afethashimi@gmail.com OĞUZNAMƏ EPİK ƏNƏNƏSİ VƏ TARİXİLİK PROBLEMİ Özət Folklor ilə tarixin münasibətləri ümumən geniş və mürəkkəb məsələləri əhatə edir. Bu məsələyə yanaşmada aşağıdakı tezislər əsas götürülməlidir: Birincisi, folklor daşıyıcıları, yəni folkloru yaradanlar onu tarixi gerçəklik kimi qəbul etmişlər. İkincisi, folklor mətnlərində yaşayan tarixi hadisə və şəxsiyyətlər folklor obrazları kimi yox, birbaşa tarixin özü kimi qəbul olunanda tədqiqatçıları dolaşıqlığa salır. Üçüncüsü, folklor abidələrinə, xüsusilə qəhrəmanlıq dastanlarına real tarixin öyrənilməsi zamanı istinad etmək olar. Çünki ilkin miflər, mifoloji eposlar qədim dövrlərdə tarix elminin indi oynadığı rolu oynamışdır. Yəni bu miflər, dastanlar oğuzlar üçün tarix sayılmışdır. Dördüncüsü, folklor abidələrindən tarixi qaynaq kimi istifadə edərkən folklordakı tarixin bədii obraz olması heç vaxt nəzərdən qaçırılmamalıdır. Şübhəsiz ki, bu obraz öz qaynağını tarixi hadisələrdən almışdır. Lakin həmin obraz təkcə bir tarixi hadisəni, yaxud konkret tarixi şəxsiyyəti təmsil etmir. Beşincisi, folklor mətnlərindən istifadə edən tarixçilər folklor poetikasının qanunauyğunluqlarına bələd olmalı, eləcə də folklor mətnlərində tarixi məsələlərdən danışan folklorşünaslar toxunmaq istədikləri dövrün tarixi hadisələrini dərindən öyrənməlidirlər. Açar sözlər: folklor, tarix, mif, Oğuznamə Резюме Фольклорные и исторические отношения в целом охватывают широкие и сложные вопросы. В подходе к этому вопросу за основу нужно брать эти тезисы: Во-первых, носители фольклора, то есть, его создатели, восприняли фольклор как историческую действительность. Во-вторых, когда исторические события и личности живущие в фольклорных текстах, принимаются не как фольклорные образы, а как сама история, это вводит в заблуждение исследователей. В-третьих, на знания полученные из фольклорных памятников, особенно героического эпоса, можно опираться при изучении реальной истории. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|