26
alaraq incələmək lazımdır. Sərvət istehlak edilə bilir mal, xidmət
və gəlir qaynaqlarının bütünüözündə birləşdirir. M.Fredmana
görə pul, istiqraz, aksiya, mal varlığı kimi aktivlərlə yanaşı,
fərdlərin bilik və bacarıqları bəşəri sərmayəçərçivəsində sərvət
içində yer alır. Çünki, bəşəri sərmayəyə sahib olanlar ваъиб bir
gəlir qaynağıəldə etmək imkanına malikdir. Fredmana görə, pul
tələbi aşağıdakı formulda göstərilən dəyişkənlərin bir funksiyası-
dır: L=f(y
p
,W,P, R
b
, R
e
, 1/P· dP/dt, Y). L-nominal pul tələbi, y-
nominal davamlı gəliri, W-bəşəri sərmayənin bəşəri olmayan sər-
mayəyə nisbətini, p-qiymət səviyyəsi, R
b
-istiqrazlardan saxlanı-
lan gəlir, R
e
-aksiyadan əldə edilən gəlir, 1/p·dr/dt gözlənilən infl-
yasiya dərəcələri, Y-fərdlərin zövq və tərcihlərini göstərməkdədir.
Pul təklifi.Bir iqtisadi sistemdə müəyyən bir anda
tədavüldəбулунан bütün növ pulun məcmu miqdarına pul təklifi
deyilir. O halda, pul təklifi iqtisadiyyatın müəyyən bir zamanda
sahib olduğu məcmu pul miqdarını, texnik sözlə desək pul
ehtiyatlarını ifadə edən bir терминдир. Bu ehtiyat, tədavüldə bulu-
nan hər cür pul miqdarınıəhatə etməkdədir. Fərd, firma və dövlət
kimi
yəni
iqtisadi
vahidlərin
əllərində,
kassalarında,
evlərindəистифадя олунан bu pul miqdarına pul təklif deməkdəyik.
qtisadiyyatda pul miqdarı sabit bir göstərici deyildir. q-
tisadiyyatın ehtiyaclarına görə, pul ehtiyatlarının miqdarı
davamlı dəyişim halındadır. Pul təklifinin hesablanmasında,
hansıödəниш alətlərinin hesablamalara daxil olacağı sualına
aşağıdakı kimi cavab verə bilərik: Pul təklifi =kağız pullar
(banknotlar)+bank pulu. Kağız pullar Мərkəz Бankı tərəfindən
çıxarılır və MB-nin bazara pul дахил етмяəməliyyatına «emisсийа»
deyilir. Bank pulu isə, banklar tərəfindən yaradılan puldur. Bank
kreditləri. üzərinəçek çəkilən əmanət hesabları banklar tərəfindən
yaradılan pulları təşkil etməkdədir. Pul kütləsinin ən başlıca
göstərici aqreqatı M
2
-dir.
Azərbaycanda pul kütləsinin aqreqatları aşağıdakı kimidir:
M
0
=dövriyyədə olan nəğd pul.
M
ı
=M
0
+tələb olunanadək depozitlər.
M
2
=M
ı
+müddətli depozitlər.
27
M
3
=M
2
+SDV depozitlər.
FƏS L 7. PUL M QDARI LƏ Q YMƏTLƏR
ARASINDAKI NƏZƏR MÜNAS BƏTLƏR
Pulun dəyəri (buna pulun satın alma gücü də deyə bilərik)
pul vahidinin satın alacağı mal və xidmətlər toplamı
iləölçülməkdədir. Məsələn, müəyyən bir pul miqdarı ilə (tutaq
ki 50 manat ilə) bir səbəti A,B,C,D,E, və F mallarını alaraq
doldursaq və müəyyən bir müddət sonra bu səbəti yenə eyni
mallarla doldurmaq üçün mal qiymətlərində meydana gələn
artımlar səbəbi ilə, 100 manat ödəməmiz lazım olacaqsa,
bunun ortaya qoyduğu щягиги, bu iki мцддят arasında pulun
100% nisbətində bir dəyər itkisinə (satınalma gücü itkisinə) yol
açmasıdır. O halda ümumi qiymətlər səviyyəsi ilə pulun dəyəri
arasınда tərs йönlü bir ilişki vardır. Ümumiyyətlə, bir iqtisadiy-
yatda, ceteris paribus, yəni pul miqdarı artdığı təqdirdə qiymətlər
səviyyəsi yüksələcək və dolayısı ilə pulun dəyəri düşəcəkdir.
Əksinə bir iqtisadiyyatda pul miqdar
ı azalırsa qiymətlər səviyyəsi
də düşəcək və pulun dəyəri yüksələcəkdir. Pulun daxili dəyəri
yanında, xarici dəyəri də vardır. Bir milli pulun xarici dəyərini, o
milli pul ilə satın alına bilən хариъи пул ъинсиндян pul miqdarlarıиля
müəyyən edər.
qtisad ədəbiyyatında pulun dəyərini açıqlamaya calışan bir
neçə nəzəriyyələr мювъуддур.
Классик мигдар нязяриййяси, пулун мигдары иля дяйяри ара-
сындакы ялагяни илк дяфя ортайа гойан бир нязяриййядир.
Гиймятлярдяки дяйишмялярин сябяблярини ачыгламаг истяйи
мигдар нязяриййясинин тарихи инкишафында ян юнямли амил
олмушдур. Мигдар нязяриййяси, гиймятлярин цмуми сявиййяси иля
пул мигдар арасында доьру вя йа дцз мцтянасиб бир ялагянин
олдуьуну иряли сцрмцшдцр. Демяли, пулун мигдары артдыьындан,
гиймятляр дя буна мцвафиг олараг йцксяляъякдир. Мигдар
нязяриййясини ян ачыг вя садя бир формада И.Фишер вя А. Маршалл
ачыгламышлар. И.Фишер пул тяклифиня аьырлыг верян мцбадиля
бярабярлийи нязяриййясини, Камбриде бярабярлийи иля танынан
28
А.Маршалл нязяриййяси ися даща чох пула тяляб нязяриййяси цзя-
риндя дурмушлар.
Miqdar nəzəriyyəsi və Fişer bərabərliyi. Fişerə görə pul
miqdarındakı artma, ümumi qiymət səviyyəsinin eyni nisbətdə
yüksəlməsinə, pul miqdarındakı azalma, ümumi qiymət
səviyyəsinin eyni nisbətdə düşməsinə yol açar.
Miqar nəzəriyyəsi və Cambridge bərabərliyi. Bu nəzəriyyədə
toplumun pul tələbini əsas almışdır. O isə Fişerin açıqlaması
daha çox pul təklifı yönündə yapılan bir açıqlama idi və pul
tələbinə təsir edən amillər lazımi səviyyədə diqqətə alınmamışdı.
Kambridge bərabərliyi aşağıdakı formulla ifadə edilir:M=kTP.
Formulda M-pul təklifini və ya miqdarını, T-fərdlərin nəzərdə
tutduqları işləm həcmini, k-bu işləri həyata keçirmək üçün
fərdlərin bulunдурmaq istədikləri pul miqdarı ilə işləm
arasındakı nisbəti, P-də işləm mövzusu olan malların qiymətlərini
göstərməkdədir.
Pul dəyərini açıqlayan Keyns nəzəriyyəsi. Keynsin
nəzəriyyəsi pul miqdarı ilə qiymətlər arasındakı münasibəti,
gəlir və xərcləmə səviyyəsində ortaya çıxan dəyişikliklərdən
hərəkət edərək açıqlamaya çalışmaqdadır. Keynsя görə, pul
miqdarının artırılması (azaldılması) hər şeydən əvvəl fərdərin
nominal, yəni gəlirlərin artmasına (azalmasına) yol açacaqdır.
Pul miqdarında meydana gələn artımın yaratdığı istehlak
tələbi yanında digər bir təsiri də faiz hədlərində ortaya çıxan
düşmə olacaqdır. Pul miqdari ilə qiymətlər arasındakı
münasibəti açıqlayan Keynesə görəəgər iqtisadiyyat tam məş-
ğulluqda isə onun miqdar nəzəriyyəsindən he
ç bir fərqi
yoxdur. Ancaq əgər iqtisadiyyat əskik məşğulluqda isə artan
pul miqdarının mal və xidmət istehsalında artımlara yol
açacaq və bu səbəblə də iqtisadiyyatda bir qiymət artımı
olmayacağışəklindəki görüşü miqdar nəzəriyyəsi tərəfdarla-
rının inanclarına zidd və yeni bir açıqlama idi. Кейнс «The
General Theory of Employment, Interest and Money» адлы
ясяриндя - «Игтисадиййат яксик мяшьуллуг сявиййясиндя олдуьу
мцддятдя пул мигдары артымынын мяшьуллуг вя истещсал
Dostları ilə paylaş: |