~ 8 ~
hər hansı bir problemin həlli məsələsinin proqramını insan tərtib edir.
Yəni “maşın şahmat oynayır” dedikdə nə maşın, nə də proqram
şahmat oynamır, şahmat oynayan isə şahmat oyununu formalizə edən
və onun proqramını tərtib edən insandır. Məhz insan EHM-in
bilikləri maşın proqramları şəklində toplamaq və lazım olan
momentdə işə salmaq imkanlarından istifadə etməklə, müxtəlif
təyinatlı problemləri həll etmək iqtidarındadır. Bu nöqteyi-nəzərdən
EHM-in
şahmat oynaması, şahmat proqramlarını yaradan
riyaziyyatçı-proqramçıların arasındakı yarışdan başqa bir şey
deyildir. Beləliklə, göstərmək olar ki, EHM-in hansı problemin
həllində istifadə olunmasına baxmayaraq, hər hansı bir işin arxasında
insan faktoru dayanır. Göründüyü kimi, süni intellektin inkişafı
kompüter texnikasının və onun riyazi, alqoritmik və proqram
təminatlarının yaradılması və təkmilləşdirilməsindən, bu resurslardan
qeyri proqramçı istifadəçilərin kütləvi istifadəsinin təşkilindən, yəni
bu məqsədlə daha səmərəli informasiya texnologiyalarının
yaradılmasından, ciddi şəkildə asılıdır.
Süni intellektin inkişaf istiqamətləri və informasiya
texnologiyalarının yeniliklərlə təkmilləşdirilməsi, ümumiyyətlə
modelləşdirmədə bir sıçrayışa səbəb oldu. Belə ki, artıq əksər
eksperimentlər ayrıca qəbul edilmiş fiziki modellər üzərində deyil,
kompüter modeli üzərində tədqiq olunmağa başlandı, yəni
layihələndirilən obyekt (texnoloji proseslər, informasiya sistemləri,
çevik istehsal sistemləri və s.) fiziki eksperimentlərlə tədqiq oluna
bilmirsə, onda riyazi modelləşdirmə üsullarından istifadə olunur. Bu
halda obyektin bəzi xassələri riyazi ifadələr (ədədlər, dəyişənlər,
matrislər, çoxluqlar və s.) və onlar arasındakı münasibətlərlə təsvir
olunaraq tədqiq olunur. Riyazi modelləşdirmə analitik və imitasiya
modelləşdirilməsinə bölünür.
Analitik modelləşdirmə funksional əlaqələr (cəbri, inteqro-
diferensial, sonlu fərqlər və s.) və ya məntiqi şərtlər şəklində təsvir
olunur. Əksər hallarda obyektin fəaliyyətini və elementləri arasındakı
qarşılıqlı əlaqəni təsvir edən analitik yazılışları almaq çətinləşir və
bəzi hallarda isə hətta mümkün olmur. Bu problem obyektin
~ 9 ~
fəaliyyət dinamikasının və təsadüfi faktorların təsirləri hallarında
daha da çətinləşir. Belə hallarda imitasiya modelləşdirilməsindən
istifadə olunması aktuallıq kəsb edir.
Prinsip etibarı ilə imitasiya modelləşdirilməsi fiziki
modelləşdirmə ilə eksperimentlərə oxşayır. Fərqi ondadır ki,
imitasiya eksperimentləri fiziki model üzərində deyil, kompüter
modeli
üzərində
həyata
keçirilir.
Yəni
imitasiya
modelləşdirilməsində modeldə ilkin göstəriciləri dəyişdirməklə
eksperimentin nəticələri analiz olunaraq qərarlar qəbul olunur.
İmitasiya modelləşdirilməsi proqramlaşdırma dilləri vasitəsi ilə
kompüterdə realizə olunur. Bu məqsədlə Pascal, C
++
, Delphi və s.
kimi universal dillərdən istifadə etməklə obyektin imitasiya modeli
işlənilir, obyektin fəaliyyəti tənliklər ardıcıllıqları şəklində təsvir
olunur, proqram dillərində kodlaşdırılaraq kompüterə daxil edilir.
Təbiidir ki, belə proqramların yaradılması texnologiya üzrə
mütəxəssislərin, riyaziyyatçı və proqramlaşdırıcıların birgə əməyi
nəticəsində uzun müddətli vaxt intervalında yerinə yetirilir (bir neçə
aylar, hətta illərlə). Bu tip modellər çox böyük həcmli olur, onların
sazlanması, səhvlərinin düzəldilməsi, çətinliklərlə müşayiət olunur.
Bəzi hallarda modelin işlənməsi obyektlərin inkişaf səviyyəsindən
geri qalır və model öz əhəmiyyatini itirir.
Alternativ istiqamət kimi xüsusiləşdirilmiş dillər və imitasiya
modelləşdirilməsi sistemlərinə əsaslanan metodlardan istifadə
olunur. Xüsusiləşdirilmiş dillərdə yazılmış ayrı-ayrı dinamiki
modellərin vəziyyətlərinin dəyişməsi ilə sistemin fəaliyyəti imitasiya
olunur. Göründüyü kimi, proses tənliklər sistemi ilə deyil, ayrı-ayrı
dinamiki modellərin müəyyən vaxtla və fəzada qarşılıqlı əlaqələri ilə
təsvir olunur. Bu zaman obyektin fəaliyyəti bir vəziyyətdən digər
vəziyyətə keçidlərlə, yəni əməliyyatların başlanğıcı və sonu ilə
ardıcıl olaraq təsvir edilir.
İmitasiya modelləşdirilməsinin əsas çatışmayan cəhəti odur ki,
modelləşdirmənin nəticələri eksperimenti aparan mütəxəssisə aşkar
şəkildə çatdırılmır və onları interpretasiya etmək tələb olunur. Odur
ki, imitasiya modelləşdirilməsinin xüsusiləşdirilmiş dilləri kompüter
~ 10 ~
animasiyası proqramları ilə birlikdə istifadə edilir. Kompüter
animasiyası prosesin dinamikasını imitasiya modelinin işinə uyğun
olaraq ekranda təsvir edir və nəticələri monitorun ekranına çıxarır.
Dərs vəsaiti kompüter elmləri və informasiya texnologiyaları
və sistemləri mühəndisliyi ixtisasları üzrə bakalavriatura və
magistraturada təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulur.
Dərs vəsaitinin birinci fəslində süni intellektin klassik inkişaf
istiqamətləri və müasir texnika və texnologiyalara əsaslanan
perspektiv inkişaf istiqamətlərinə əsaslanan konsepsiyalara baxılır.
İnformasiya texnologiyalarının inkişafının mərhələləri, yeni
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının mövcud vəziyyəti və
inkişafının perspektivləri məsələləri araşdırılır.
İkinci
fəsildə
süni
intellektin
inkişafının
əsas
komponentlərindən biri hesab olunan biliklərin kompüterdə təsviri
üsulları, verilənlər və biliklər bazalarının, onların idarəetmə
sistemlərinin yaradılması və inkişafı mərhələləri, eyni zamanda süni
intellektin dialoq sistemlərinin əsaslarına baxılmışdır.
Dərs vəsaitinin üçüncü fəslində istehsal sistemlərinin
evolyusiya prosesi və onların modelləşdirilməsinə qoyulan tələbatlar
göstərilmiş, modelləşdirmə üsullarının təsnifatına əsasən diskret
xarakterli istehsal sistemlərinin analitik modelləşdirmə ilə tədqiqi
üsullarına baxılmışdır. Bu məqsədlə tədqiqat obyekti kimi qəbul
olunmuş çevik istehsal sistemlərinin misalında diskret proseslərinin
modelləşdirilməsində geniş tətbiq olunan modelləşdirmə alətləri –
sonlu avtomatlar, paralel fəaliyyətli asinxron proseslər, produksiya
sistemləri və Petri şəbəkələri müqayisəli analiz edilmiş, hər birinin
üstün və çatışmayan cəhətləri təyin olunaraq səmərəli tətbiq sahələri
göstərilmişdir.
Diskret
xarakterli
istehsal
sahələrinin
avtomatlaşdırılmış
layihələndirmə
alətinin
arxitekturasına
baxılmışdır.
Arxitekturaya uyğun olaraq müxtəlif təyinatlı modelləşdirmə
aparatlarından – sonlu avtomatlar, paralel fəaliyyətli asinxron
proseslər, produksiya qaydaları modellərindən Petri şəbəkəsi
modelinə çevrilmə alqoritmləri göstərilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |