47
fərqindən daşm «xəyali» qalmlığı almır. Sonra daşı əşya stolundan götürərək
millimetrli xətkeşlə onun həqiqi qalmhğım ölçürlər.
Alınmış bu parametrlərdən istifadə edərək daşm yüksək şüasmdırma
göstəricisini aşağıdakı formula hesablayırlar:
N = hı/ h2
burada, hı - həqiqi qalınhq, h2 - xəyali qalınlıq, N - yüksək şüasmdırma
göstəricisi.
Öİçmənin dəqiqliyini artırmaq üçün əməliyyatı bir neçə dəfə təkrarlayıb,
orta qiyməti götürmək lazımdır. Bu metodla izotrop və ya bhoxlu daşlar üçün yaxşı
nəticə ahnaq olar. Refraktometrdən fərqli olaraq, mikroskopla həm sərbəst, həm də
çərçivəyə bərkidiİmiş daşlarm şüasmdırma göstəricisini təyin etmək mümkündür.
Daşlarm şüa əks etdirmə qabiliyyəti ilə şüasmdırma göstəricisi arasmda fransız
fıziki Freneİ asılılıq vermişdir. Bu asıhlıqdan istifadə edərək daşlarm şüa
əksetdirmə faizini hesablamaq mümkündür:
R= n
2
burada, R - şüa əksetdirmə, n - şüasmdırma göstəricisi.
Məlum olduğu kimi, daşlann ikiqat şüasmdırma göstəricisinin ədədi
qiymətini refraktometr cihazı ilə təyin etmək mümkündür. Lakin hansı daşlarm bu
qabiliyyətə malik olmasmı tez bir zamanda müəyyənləşdirmək üçün lupa da
kifayət edir. Daşlarm koleta hissə-sindən lupa ilə baxanda, onun təraşlanmış
tillərinin koletada birləşdiyi yerdən aydm və Qoşa xətlər çıxdığı görünür. Bu xətlər
daş-larm şüasmdırma hadisəsindəki xətlərə bənzəyir, lakin şüasmdırma göstəricisi
sanki iki xətt üzrə müşahidə olunur. Lupa ilə alman təsviri R.K.Mitçellanm sirkon
daşı üçüne çəkdiyi fotodan görmək olar.
Daşların rəngi. Dixroizm hadisəsi və onun təyini metodlan. Qiymətli
daşlarm gözəlliyi və muşhurluğu, əsasən onlarm rəngi ilə əlaqədardır. Məsələn,
fıruzə mavi rəngi, yaqut çox cəlbedici qırmızı rəngi, sapfir açıq və tünd göy rəngi,
zürnrüd parlaq yaşıl rəngi və s. insanlarm daim diqqətini cəlb etmişlər. Bütün
daşlarm rəngi onlarm tərkibində olan piqmentilərdən asılıdır. Daşlara rəng verən
piq-mentlər, əsasən yeddi metaldan - xrom, manqan, dəmir, kobalt, va-nadium,
48
nikel və misdən ibarətdir. Mineralm tərkibində xrom atom-larmm iştirak etməsi
onun Ən gözəl qırrmzı və yaşıl rəngə boyanmasma səbəb olur. Qırmızı rəngli
yaqut və şpinel, yaşıl rəngli zümrüd, jadeit və demontoid xrom rəngləyici elementi
ilə izah olunur. Alek-sandritə xrom qarışıq rəng verir, belə ki, o, gündüz işığmda
yaşıl, süni işıqda isə qırmızı rəngli görünür. Bu polixromiya hadisəsidir. Dəmir
elementi minerala qırmızı, yaşıl, sarı və bənövşəyi rəng verir. Manqan elementi
minerala çəhrayı və ya narmcı rəng verir. Kobalt elementi çəhrayı və göy, miss
elementi göy, mavi və yaşılımtıl göy, vanadium solğun qırmızı, yaşıl və Sarı rəng
əmələ gətirir. Vanadium xromla bir-likdə tərkibdə iştirak edərsə, minerala «zümrüd
rəngi» verir və hətta onu bu rənginə görə əsl zümrüd də adlandırırlar.
Daşlan rənginə görə təyin etmək üçün Çelsi fıltrindən istifadə olunur. Bu
filtrlə bəzi daşları onlarm imitasiyalarmdan asanlıqla fərqləndirmək mümkündür.
Çelsi filtri ilə işləyərkən yaxşı nəticə almaq üçün yoxlanılacaq daşı parlaq közərmə
lampasma yaxm yerləşdirib, fiİtri közə birləşlirməklə baxmaq lazımdır.
Dixroizm və dixroskop. Büdiyimiz kimi, daşiar rənginə görə çox
müxtəlifdir. Demək olar ki, ikiqat şüasmdrrma qabiliyyətli bütün daşlar bir-birinə
perpendikulyar olan və gözümüz onları eyni vaxtda qəbul edən iki şüa əks etdirir.
Onlar müxtəlif rənghdir və bizim gözümüz onları bir vaxtda qəbul etdiyinə görə
qanşmış rəng kimi müşahidə ollunur. Daşm üzərinə düşən şüa ondan əks olunarkən
iki hissəyə parçalanaraq müxtəlif tezliklə yayılrr və müxtəlif udulma qabiliyyətinə
malik olur. Bu hadisə dixroizm (iki rənglilik effekti) adlanrr.
Bəzi daşlara müxtəlif istiqamətlərdə baxdıqda müxtəlif rəng (bir istiqamətdə
həmişə iki rəng) görünür. Göstərilən effekti bir neçə daşı istisna etməklə, adi gözlə
qiymətləndirmək mümkün deyil. Hər iki rəngi eyni vaxtda dəqiq və ayrı-ayrıhqda
müşahidə etmək üçün dixroskop adh sadə cihazdan istifadə edilir. Bu, bir ucunda
pəncərə, digər ucunda linza olan boruşəkilli cihazdır. Onun içərisində yerləş-
dirilmiş kalsit tərkibü prizfnaiar pəncərədə iki cərgə təsvir yaradır və bu təsvirlər
okulyardan müşahidə olunur. Pəncərədə yaranmış bu təsvirlər bir-birinə bitişmiş
vəziyyətdə yerləşir və onlar işıq şüasınm müxtəlif müstəvi üzrə rəqsi hərəkətindən
əmələ gəlir. Bu rəqsi hərəkətlər bir-birinə perpendikulyar yönəlmişdir. Əgər daşı
49
dixrosko-pun pəncərəsi önünə yerləşdirsək və parlaq işıqda onu müşahidə et-sək,
onda daşdan keçən şüa cihazm pəncərəsinə düşür və okulyardan iki müxtəlif rəngii
pəncərə müşahidə olunur. Bu rəngli pəncərələr daşdan keçən polyarlaşrmş şüalarm
rənginə boyanır.
Daşlarm sıxüğmm rəyini metodlan. Daşlarm diaqnostikasmda sıxlığm çox
böyük roiu vardır. Sıxlıqlarma görə daşlar müxtəlif dia-pazona malikdir. Təcrübi
oiaraq sıxliğı təyin etmək mümkündür.
Hidrostatik metod. Bunun üçün 4°S temperaturlu təmiz sudan istifadə edilir.
Əgər daş çərçivədə bərkidilməyibsə, ondä onun böyük-lüyündən, kiçikliyindən və
formasmdan asılı olmayaraq həcmini təyin etmək olar. Daşı suya salarkən ondan
sıxışdırıb çıxardığı suyun həcmi eİə daşın həcminə bərabərdir. Bildiyimiz kimi,
sıxlıq kütlənin həcmə olan nisbətinə bərabərdir. Daşm kütləsini tərəzidə çəkib həc-
minə bölməklə onun sıxhğmı tapa bilərik.
Daşın havadakı çəkisini elektron tərəzisi ilə daha dəqiq çəkmək olar. Lakin
daşm sudakı çəkisini təyin etmək bir qədər çətinhk törə-dir. Bunun üçün iki qolu
tərəzinin bir gözündə çəki daşları, digər gözünün altmda kiçik bir altlıq
yerləşdirilir. Altlıq elə quraşdırıhr ki, tərəzinin qoluna toxunmasm. Onu ağacdan və
ya metaldan hazırla-yırlar. Altlığm üzərinə 3Ä hissə su üə doldurulmuş
laboratoriya stəka-m qoyulur.
Daşı stəkanm içərisinə sallanmış vəziyyətdə tərəzinin qolundan asrrlar. Onu
asmaq üçün 1-1,5 mm diametrh miss məftildən spiral hazırlanrr və bu spiralm
içərisinə 0,5-3,0 karatlı Daş yerləşdirmək olur.
Pəncərədə almmış rənglər, adətən bimr rəngin müxtəlif inten-sivliyindən
ibarət olur. Məsələn, sapfir üçün, bir qayda olaraq, tünd və açıq göy müşahidə
olunur. Lakin elə daşlar var ki, bir neçə rəng yarada bilir. Məsəİən, Ural
aleksandritinin pəncərə qarşısmda müx-təlif istiqamətlərə çevirərək müşahidə
etdikdə qırmızı, yaşıl və narmcı rənglər (bir vaxtda ikisi) görünür.
Dixroizm hadisəsi yalmz ikiqat şüasmdırma göstəricisinə maük daşlara
məxsusdur. Buradan belə çıxır ki, ikiqat şüasmdırma göstə-ricisini həm də
dixroskopla təyin etmək mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |